Перейти к содержанию

Аԥсуа аҳра (XV-XIX)

Аматериал Авикипедиа аҟынтә - зхы иақәиҭу аенциклопедиа
Аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
Аԥсуа Аҳра
Абаза аҳра
Аҳҭнықалақь Аҟәа, Лыхны (Соук-су)
Ашьақәгылара 1462
Аӡра 1864
Аофициалтә бызшәақәа Аԥсуа бызшәа, аҭырқәа бызшәа
Абызшәақәа Аԥсуа бызшәа, агыруа бызшәа, ақырҭуа бызшәа, абырзен (1431 ш. аҟынӡа), араб бызшәа, аурыс бызшәа (1810 ш. ашьҭахь)
Ауааԥсыра рхыԥхьаӡара 400-600нызқьҩы (XVI-тәи ашәыш.)
~200нызқьҩы (XVII-тәи ашәыш.) аԥсуаа ҩык
Адин Аԥсылманра (Ислам), аԥсуа нцәахаҵара, ақьырсианра
Адинастиа Чачаа (Шервашиӡе)

Аԥсуа аҳра мамзаргьы Абаза аҳра (осман.أباظستان [Abazistan]) — Кавказ иааиз аҳроуп.

Аԥсны аҳра 1414-1680.

[аредакциазура | акод аредакциазура]

Аԥсуа аҳра Имеретиа аҟынтәи 1462 шықәсазы иалҵит, аха Аладатәи Аԥсны аҳәаақәа, агыруа аҭауадацәа Адианаа рнапаҿы иаан. Арҭ адгьылқәа рзы акыраамҭа аԥсуааи агырцәеи еибашьуан. XIV ашә. аҵыхәтәа агырцәа рҳәынҭқарра – Сабедиано ишьақәдыргылоит.  Дгьылс иаман Агыртәылатәи адгьылқәа, насгьы Аладатәи Аԥсны адгьылқәа–Цхәымтәи арреи, Бедиатәи аԥсқәабазреи. Аԥсуа аҳцәа Чачаа ирҭахӡамызт рыдгьылқәа агырцәа арыҭара. Амч анроулак ижәылон. 1414 ш. Сабедиантәи аҳ Мамиа II Адиан Аԥсуа дгьыл дақәлоит. Аха акгьы илымшеит, ирр ҭахеит, иаанхаз ибналеит, Мамиа ихаҭа дыршьоит.  Агыртәыла ацхыраара аиҭоит мрагылара – қырҭтәи аҳ Алықьсандр I. Еидкылоу арра Аԥсны иақәлоит. Ампыҵакҩы Аргәынаи Чачба иқәшаҳаҭра ааирԥшоит.

Ҩажәижәабашықәсатәи еибашьра.

[аредакциазура | акод аредакциазура]

Алагамҭа

[аредакциазура | акод аредакциазура]
К. де Кастелли — аҳ Саҭеман.

XVI ашә. аҩныҵҟа Агыртәыла ихьыԥшын Аладатәи Аԥсны. Уажәшьҭа рнапаҿы иҟан Аҩадатәи Аԥсныгьы (Саӡны). Иаҳҳәап: аҳамҭатә қьаад аҿы иануп Мамиа III Адиан Пицундатәи ауахәама ҳамҭас ишаиҭаз ааигәара иҟаз ақыҭақәа. Ишаҳбо ала агыруа аҳцәа ирҭахын рымчра Саӡны аҟны ишьақәдыргыларц. 1533 ш. Мамиа III агәрицәеи, аимереҭцәеи еидкыланы Саӡны дақәлеит. Аха аиааира рзымгеит. Еидкылаз арра ибналеит, Мамиа ихаҭа дыршьоит. 1580 ш. иԥсҭазаара далҵоит Аԥсҳа Баслакәа I. Агәыргьан иоуит Баслакәа иҷкәын еиҳабы, Қара-беи Чачба. Анаҩс Аԥсны ҩбаны иршоит, Аҩадатәи Аԥсныи Аладатәи Аԥсныи ҳәа. 1600 ш. Аладатәи Аԥсны (Бзыԥны) аҟны аҳс дҟалоит Ԥуҭо Чачба. Иԥсҳараан Бзыԥны аҳҭнықалақь Аҟәа-Жәытә ахь иасоит. 1611 ш. Агыртәылаҿы аҳс дҟалоит Леуан II Адиан. Аԥсныи Агыртәылеи реилазаашьа бзиахарц иҭахын. Уи азыҳәан 1613 ш. ԥҳәысс дааигот Аладатәи Аԥсны (Бзыԥны) аҳ Ԥуҭо Чачба имоҭа, Ҭанури. Ҭанури лаб аҭауад Саҭеман (анаҩс аԥсҳа Саҭеман I) иакәын. Ишырҳәоз еиԥш Ҭанури лыԥсабаратә ԥшӡара адагьы, аӡыхра азы дҟаза бзиан, ашәҟәқәа аԥхьара бзиа лбон. Ҭанури илыхшеит ҩыџьа ахәыҷқәа, аха урҭ иқәыԥшны иԥсит.  Ашьҭахь Леуан Ҭанури лахь агәеицәыхьшәашәахара аирԥшо далагеит. Леуан игәы дҭан Несҭан-Дереџьан, (Дереџьан, Леуан иабшьа иԥҳәыс, иаҳәшьа ду лакәын) уи ԥҳәысс дигарц иҭахын. Аха Ҭанури иареи елыҵракәын. Иҟаиҵазеи Леуан? Гәаанагарак ала лԥынҵеи ллымҳақәеи хырҵәеит, еиҳа игәымбылџьбароу даҽа версиак излаҳәо ала, лыҷкәынцәеи лареи абзарбзанқәа ирҭаҵаны еихсны рыԥсыбаҩқәа еиԥхьдыртеи. Ҳара иаҳдыруа заҵәык дыныршьыз ашықәс, уи 1628 шықәсоуп. Леуан еиликаауан Ԥуҭо ари аниаҳалак, Агыртәыла дшақәло. Уи азыҳәан Леуан раԥхьа Аԥсны дақәлоит. Ԥуто ирр инаамҭаз изеидимкылаӡеит, ашьхарахь ддәықәлеит. Ҩышықәса рышьҭахь, 1630 ш. ибналаз Ԥуҭо дыԥсоит. Абас иалагеит аибашьрақәа аҭоурых аҿы иаанхаз «Ҩажәижәа-башықәсатәи аибашьра» -ҳәа. 1630 ш. Аԥсны иахагылоит Ԥуҭо иԥацәа: Баслакәа II, Салуан II, Саҭеман I. Рымчра аамҭан аибашьра мҩаԥысуан.

1650 ш. аԥсуа аҳцәа аӡәаӡәала рыԥсҭазаара иалҵон. Саҭеман иоуп аҳылҵшьҭра аанзыжьыз. Саҭеман Ҭанури лыдагьы даҽа ҩыџьа аԥацәа иман Гьаргьи Зегнаҟи. Раԥхьа аԥсҳас дҟалоит Гьаргь I. 1665 ш. егьы Аԥсны ахәҭаҿы аԥсҳас дҟалоит Зегнаҟ.

Ҩажәижәабашықәсатәи аибашьра анҵәамҭа. Аладатәи Аԥсны аахынҳәра.

[аредакциазура | акод аредакциазура]

1657 ш. Леуан II Адиан иԥсҭазаара далҵит. Агыртәыла аҿы иалагеит аҩныҵҟатә-аамсҭаратә еибашьра. Агыртәи аҳцәа ари ирзаанымкылаӡеит. Аԥсуаа, агырцәа ҭҟәаны иргон. XVII ашә. 70 ш. рҵыхәтәан аҵыхәтәан аҭауад Шәарах Чачба ахақәиҭра аиҭеит Аладатәи Аԥсны адгьылқәа. Иԥсра ашьҭахь идгьыл Аԥсуа аҳра иадлеит. Убасала, XVII ашә. аҵыхәтәан аԥсуа ҭауадацәеи аамсҭацәеи ирылшоит Аԥсны аидкылара.1670 ш. иԥсҭазаара далҵоит Гьаргь. Уи ашьҭахь Зегнаҟ еидикылеит Аԥсны ҩхәҭак. 1685 шықәсқәа раан Шәарах дыԥсуеит. Ашьҭахь Зегнаҟ идгьылеи Аладатәи Аԥсныи (Шәарахь идгь.) еидикылоит. Иԥсҳараан Аԥсны еиду ҳәынҭқаррахеит. 1700 ш. Аԥсҳа Зегнаҟ иԥсҭазаара далҵоит. Иҷкәынцәа (Ҟәаԥ, Дгьаша, Росҭом I) Аԥсны ххыкны иршоит: Бзыԥны (Аԥсҳа Росҭом), Абжьыутәи Аԥсны (Аҳ Дгьаша), нас Мырзаҟан (Аҳ Ҟәаԥ). Аха аҳаҭыр еиҳа измаз, еиҳа иӷәӷәаз аԥсҳа ититул заиуаз Росҭом I иакәын. Анаҩс аԥсҳас дҟалоит Леуан (Ҳамыд).

Аԥсуа Аҳреи Ҭырқәтәылеи.

[аредакциазура | акод аредакциазура]
Аԥсҳа Қьалышь-беи Чачба. (1780-1808)

1555 ш. аибашьра аамышьҭахь аҭырқәцәеи аџьаамцәеи аҭынчратә аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит. Ари аиқәшаҳаҭра ала Аладатәи Кавказ Османтәи Аимпериа иадлеит. Усҟан Аԥсуа Аҳра Имереҭ иадлан. Аха анаҩс 1462 ш. Имереҭ Аԥсны ахьыԥшымра анаҭоит. Уи ашықәсаан Аԥсҳас дҟалоит Рабиа Чачба. 1678 ш. суҭан Маҳмеҭ IV иаан, иахьатәи Аҟәа аԥшаҳәа ахьыҟәоу, аҭырқәцәа идыргылеит Абаа Ду-Аҟәа-Қале. Кавказ аԥшаҳәаҿы Аҟәа-Қале еиҳа идууз, иӷәӷәаз абаақәа иреиан. Аԥсҳацәа ашәахтә ршәон. Ашәахәтә анырымшәоз, асулҭан ихымҩаԥигон абасала, аџьык-хышеи аихеи иааишьҭӡомызт. Аиталиантә ныҟәаҩы Д. Д’Асколи иҩҩуан:

«Ҭырқәтәи асулҭан Аԥсны аԥшаҳәахь ӷбакгьы ааишьҭуам, избанзар Аԥсуа аҳцәа ашәахәтә ршәаӡом. Аха аԥсҳацәа инырзымчҳалак рыцҳаражәҳәаҩцәа ашәахәтә  рыҭаны Сҭамԥылҟа ирышьҭон. Уи аамышьҭахь ауп асулҭан аӷбақәа анааишьҭоз!»

Аԥсҳа Қьалышь-беи Чачба. (1808-1810)

Аԥсны еилаҳауан, афеодалтә аимак иахылҵәҵәаауан. Ари аамҭа рхы иаадырхәеит агыртәи аҳцәа Адианаа, Мырзаҟан иақәларц ргәы иҭан. Аԥсуаа ақәгыларақәа имҩаԥыргон 1725, 1728, 1733 шықәсқәа раан. 1733 ш. Аԥсны дақәлоит аԥашьа.  Раԥхьа аԥашьа ирр ақ. Елыр иақәлоит, Елыртәи Ауахәама былны ашьхарахь ицоит. Аԥсҳа Манча (1731-1758 шш.) иқәшаҳаҭра иааирԥшоит. 1758 ш. Манчеи, иашьцәеи Зурабеи, Шьыруанеи Ҭырқәтәылахь иахыргоит. Асулҭан илымшеит аҭамҵара, избанзар Манча иуа Хәҭын Чачба (?-1757 шш.) Мырзаҟантәи анапхгаҩыи имереҭтәи аҳ Салуман I еицхырааны аҭырқәцәа ирҿагылоит. Ари аибашьраҿы Хәҭын фырхаҵарыла дҭахеит. Акыраамҭа Аԥсны ахада дамаӡамызт. Ари аамҭа рхы иадырхәеит агыртәи аҳцәа Адианаа. Мырзаҟан ахәҭа рнапахьы иааргоит. Жәаҩа шықәса рышьҭахь, 1770 ш. Аԥсны ахадас дҟарҵоит Зураб Чачба (1770-1780 шш.). 1771 ш. Аԥсны иалагоит ақәгыларақәа. Аԥсҳа Зурабеи Леуани ҭырқәтәи абаа Аҟәа-Қале рнапахьы иааргоит. Аха анаҩс, иалкаау хәык ала, Леуан аҭырқәцәа Аҟәа-Қале риҭоит. Аҭырқәцәа усҟан ирылымшеит Зураб иамхра, ҳәарада аарлаҳәа Аҟәа-Қале рнапаҿы иаанрыжьит. Аҭырқәцәа ари зегь иацклаԥшуан, ирбон насгьы Зураб имчра шыӷәӷәо.

Ихьыԥшым Аԥсуа аҳра

[аредакциазура | акод аредакциазура]

1780 ш. Лыхнытәи ахан иҩналаны, Зураб дыршьоит. Аԥсҳас дҟалоит Қьалышь-беи. 1806 ш. Қьалышь-беи аҭырқәтәи асулҭан дицәҟьаҵуеит. Ари азы асулҭан имшынтә ирр Аԥсны ахь инаишьҭеит. Қьалышь-беи ари идырны, 20.000 нызқь арр еидкыланы асулҭан ирр дазыԥшын. Асулҭан ирр ари зегьы ианырба ихынҳәит. Ари аамышьҭахь Аԥсны ахьыԥшымра аиуеит. Аԥсны ихьыԥшымны иаанхоит аԥсҳа Қьалышь-беи иԥсра аанӡа. Лаҵарамза 2, 1808 ш. Аҟәатәи Абаа аҩныҵҟа дыршьоит Қалышь-беи. Иара иаамышьҭахь иҷкәын Аслан-беи аԥсҳас дҟалоит.

Аԥсны ашашьа

[аредакциазура | акод аредакциазура]

Аҭауадшьҭра Чачаа рнапхгаҩцәа рсиа

[аредакциазура | акод аредакциазура]

Азгәаҭақәа

[аредакциазура | акод аредакциазура]
Ахыҵхырҭа – https://ab.wikipedia.org/w/index.php?title=Аԥсуа_аҳра_(XV-XIX)&oldid=147056