Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа
Аҭауад Аслан-беи Чачба — азеижәтәи аҳ (1808-1810).
| Аслан-беи Чачба | |
|---|---|
| аҳ Аслан-беи | |
 | |
| Аԥсуа аҳра аҳ | |
|
Амаҵураҭыԥ ахь: 1808 – 1810 | |
| Аԥхьа иҟаз | Қьалышь-беи Чачба |
| Аҭынха | Гьаргь II |
|
| |
|
| |
| Аира |
1778 Гәымтәи Агьежьыра, Аԥсуа аҳра |
| Аԥсра |
1830 Сҭампыл, Ҭырқәтәыла |
| Аԥҳәыс | 2) Есма-ҳаным Чачԥҳа. |
| Ани аби | Дыда-ҳаным (Мариам) Ӡаԥшь-иԥҳа |
| Ахәыҷқәа | Шьырын-беи |
| Адин | Аԥсылманра |
Аԥсҭазаара
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аҳ Аслан-беи Чачба диит, 1778 шықәсазы, аҳ Қьалышь-беии аҳкәажә Дыда-ҳаными рҭаа-цәараҿы[1]. Иҳәыҷраан, Аԥсны азакәанқәа рыла, ааӡара дрышьҭит Саӡныҟа, аамсҭацәа Самеихәаа рахь[2]. Анаҩс иаб зныкымкәан ԥҳәыс аагара дцон. Аха еиҳа бзиа иибоз, ашьҭахь ацхыраара ду изҭоз, Рабиа-ҳаным лакәын[2]. Лԥацәеи иареи ецыхәмаруан. Аха Аслан-беи иан, Дыда-ҳаными Рабиа-ҳаными реизыҟазаашьақәа бзиаӡамызт[3]. Рыҩџьыгьы ирҭахын рԥа-цәа аҳс иҟарҵарц. Анаҩс иани иаби еилыҵуеит, ашьҭахь иан лыԥсҭазаара далҵоит. 1804 ш. аҳ Қьалышь зықәра наӡахьоу иԥацәа адгьылқәа ҭынхас ириҭеит[4]. Убарҭ дыруаӡәкын Аслан-беи, уи Гәымтәи Агьежьыра иҟаз ақыҭақәа ԥыҭк иман, 1804-1808 шықәсқәа рзы Мархьаул ақыҭа итәарҭа хада акәын[5].
Аҳраура
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аҳраура алагамҭа
[аредакциазура | акод аредакциазура]1808 ш. лаҵарамза 2 рзы иаб Қьалышь-беи дыршьит[6]. Ишьра ахара идыҵеит Аслан-беи. Аҳс данаала ԥҳәысс дигеит асаӡтәи аҳкәажә[2]. Уи азы аублааи азыхәцәеи рҟны аҳаҭыр ду иоуит. Нанҳәа 10 рзы аин. И.В.Гудович азин аиҭеит аҭауад Сафар-беи ацхыраара ирҭарц, Мырзаҟан анапхгаҩы ҿыц Манчеи Чачба Агыртәыла аҳәынҭқарԥҳәыси (Агыртә-Леҷхәымтәи рырдыԥхьала) лыруааи, иара убас аурыс архәҭақәа ҩ-ҟәырак[6]. Урҭ аруаа ахьыҟаз аҭыԥ аҿы ианнеи, усҟан Аслан-беи ацхыраара ду изааит. Ԥуҭтәи акомендант Қәычықә-беи Чачба (иабшьа-иԥа) х-ӷбак рыла ар иманы абаагәарахь днеит, «абзарбзанқәеи аџьаԥҳаныи змаз асқьарцәа ргәыԥ» ицны, 300-ҩык рҟынӡа азыхәцәеи дгьылла иааит[2]. Иара убас, аҭырқәа хәыцра змаз аԥсуа аамсҭашәара[7] Аслан-беи идгылеит, урҭ дрылан иашьа гәакьа Ҳасан-беи. Абаа зынӡа дгьылла иузымиааиуа иҟалеит. Ирылшоз аиҿцәажәарақәа рымҩаԥгара заҵә ракәын. Аха Аслан-беи иҽирӷәӷәон. Дара ирылшеит Рабиа-ҳаными лыҷкәын Баҭал-беии реиқәырхара, урҭ рзыҳәан аҭауад Сафар-беи ашасқәа ииҭеит[6]. 1809 шықәсазы ԥҳәысс дааигеит акомендант Қәычықә-беи Чачба иԥҳа - Есма-ҳаным Чачба[1]. Аха аурыс арр рҵыхәтәантәи ақәылара Аслан-беи изаанымкылеит. Ар дуӡӡа рыманы, Ҟрымынтәи Аҟәа-Қале (Аԥсуа аҳра аҳҭнықалақь, убри аамҭазы Аслан итәарҭа) ахь рхы дырхеит. Аамҭа кьаҿк иалагӡаны, ԥхынгәы жәаба рзы Аҟәатәи ахырӷәӷәарҭа ааныжьны, Аслан-беи адгьыл аҵаҟатәи амҩақәа дрылсны Гәымсҭаҟа дцеит, нас Саӡныҟа дцеит. [2].
Аслан-беи иқәгыларақәа 1812-1830
[аредакциазура | акод аредакциазура]1812-1813 шш. иааз иқәгыларақәа
[аредакциазура | акод аредакциазура]1812 шықәсазы аҭауад Аслан-беи, Ҭырқәтәыла ацхыраарала, аҭырқәа архәҭак иманы Ԥуҭ дыӡхыҵит[6]. Абраҟагьы иара илшеит хатәгәаԥхарала еибашьуаз агәыԥ хәыҷ еидкылара. Убас, «амч дуқәа» еизганы, Гәдааи Ҭамшьи рыла Аҟәаҟа ихы рханы дцоит[6]. Аҭауад Сафар-беи, аҭауад Аслан-беи иҿагыларазы имч дақәым-гәыӷкәа, дырҩегьых мчыла Кавказ иҟаз арр рхада аинрал Ртишьчов иахь ацхы-раара даҳәар амуит. Аҵыхәтәантәи иҟаиҵаз адҵала, аполковник Мерлини игәыԥ, Агыруа аҭауад Никәала Адиан иаруаа еидгыланы, 15-тәи амаиор Егереитәи аполк аҭауад Кутеев инапхгара аҵаҟа иҟаз шьапылатәи абаталиони артиллериеи рыла, аҳ Сафар-беи ицхрааразы ицеит[6]. Зегь реиҳа иуадаҩыз аиасрақәеи аӡиасқәеи рыхысрақәеи ирхысны, иаалырҟьаны Аԥсны аҳәаақәа ирылаланы, аҭауад Аслан-беи «ҭырқәтә-азыхәтә» ир зынӡа еиладырҩынтит, реизаразы аамҭа рымҭакәа. Аибашьра ималагеит. Ари амч ӷәӷәа артиллериала ишааиуаз анырдыр, ҭырқәтә гәыԥ еимырҵәеит. Аслан-беи хатәгәаԥхаралатәи агәыԥ еилеиганы, Аԥсны шьхақәа рҿы иҽиҵәахырц акәхеит[6]. Аԥсны иқәынхоз, аҭауад Аслан-беи идгылаҩцәа, аҵахара роухьан, шьҭа иҟарҵашаз рыздыруамызт. 1813 ш. анҵәамҭаз Ҭрабзантәи асерасқьыр, Шәлиман-ԥашьа, аҭырқәа ар Аԥсны иалиргалеит, Аслан-беи ипартиа ацхыраара аиҭарц азы[6]. Аха асерасқьыр илымшит Аслан-беи ицхраара, Ҭрабзанҟа дхынҳәит.
Нанҳәатәи ақәгылара
[аредакциазура | акод аредакциазура]Жәабранмза 7 1821 ш., ачымазара иахҟьыны, иԥсҭазаара далҵоит Сафар-беи (Гьаргь II)[6]. Адырҩаҽны, жәабранмза 8 азы, 200 ҩык ауаа ааигәа иҟаз Ешыртәи ақыҭантәи аилаҩынҭра ҟарҵарц ицеит[6]. Урҭ аурысцәа ргәыԥ иақәлеит, уи иахҟьаны аӡәы дҭахеит, ԥыҭҩыкгьы рхәит. Иара убри ашықәс жәабранмзазы, А.А. Велиаминов, Леуан Адиан иабжьагарала, Сафар-беи (Гьаргь) иԥҳәысеиба, аҳкәажә Ҭамара Адианԥҳа, Аԥсны ҳәынҭқарԥҳәысс дҟаиҵеит[2]. Аԥсуа ақәгылаҩцәа русқәа рырццакра дахәаԥшуа, Урыстәылатәи аимператор Алықьсандр I, аинрал А.П. Ермолов иҳәарала, Аԥсны анапхгаҩыс, аполковник ичын змоу аҭауад Дырмит (Омар-беи) Чачба, икандидатура дшақәшаҳаҭу. 1821 ш. ԥхынгәы аҵыхәтәа азы, аҭауад Аслан-беи аамҭала илаҳәараны иаау аҳкәажәду Ҭамар лахь инаишьҭоит ицҳаражәҳәаҩцәа, длыҳәоит аиқәшаҳаҭра рнапаҵаркырц, ҭынч Аԥсныҟа аҩсра азы, насгьы ашацәа рзоужьра[8]. Аҳкәажә Ҭамар Аслан-беи иделегациа лыдалкылоит Аҟәатәи абаа аҟны, аиҿцәажәарақәа мҩыԥысуан акомендант Михин илатәазааран. Аделигациа иқәдыргылаз аҳәарақәа мап ацәылкит. Аха Михини лареи рхатә еицәажәараҿ, аҳәара илҭит Лыхнытәи ахан азы ахьчацәа алхра, гәырҭәыла аиаша лҳәеит дшахьаҳәхьачуа лыуаа рыҵабыргазы[8]. Акомендант Михин арратә мчымхра иахьҟьаны, лаҳәара мап ацәикит. Аха аҳкәажә Ҭамар лҭынчразы, Лыхныҟа инарышьтоит адәныцага, лхәычқәеи лареи еиманы Аҟәахь ииаргоит. Амала аҳкәажә илҭахымхаӡеит уа аанкылара «ажәлар умчымхара идумырбарц азы», илҳасабеит кәыдрытәи лмазара ахь адәықәлара. Ашьҭахь, нанҳәа 1 азы, ақәгылаҩцәа иргаз[8]. Ақәгылыҩцәа Росҭом-беии, Ҭаир-беии, насгьы аҭауадацәа Амаршьанааи ракәын. Амацәаз аҭақра данақәшәа, аҳкәажә, лыгәрага, лхьыԥшы, ила акомендант Михин ацхыраара лиҭарц диҳәоит. Михин, аҳкәажә ашәарҭа дҭамгы-ларц азы, иҳасабеит аҵхтә аамҭа азы, аҳкәажә лахь инаишьҭоит адәныцага «Константин», уи аиҳабы алеитинант Хамутов ичартан ахь идикы-лоит Ҭамареи лхәаҷқәеи[8]. Акомендант аурыс гарнизон ахьчараҿы акыраамҭа дыҟазарц шиҳәазгьы, аҳкәажә ҩаԥхьа мап ацәылкит, “хыҭҳәаа ҭынчрак” лгәра лнаргеит Аҟәатәи абаагәара аҟынтәи 30 верст рыбжьара иҟоу кәыдрытәи лмазарахь дхынҳәырц. Нанҳәа 21 рзы, аҭауад Аслан-беи кәыдрытә лтәарҭаҿы дгылан[8]. Аҭауад Аслан-беи зықьҩыла ир анырба, Ҭамара лыдгылаҩцәа рыхәҭакгьы, аиҳараҩык, Аслан-беи иганахь ииасуа иалагеит[8]. Ҩымчыбжь инареиҳаны лхала даныҟаз ашьҭахь, Аҳкәажә аблокада дахганы, адәныҟатәи адунеи лыҽлыламырхәкәа.
Аҳкәажә лҽанылҭа, дышиҵахаз анылҳәа, цәыббра 11 рзы аҭауад Аслан-беи Аҟәа амацәаз иҭаикын, дук мырҵыкәа Аԥсны зегьы инапаҿы иааникылеит[8]. Аслан-беи ирр есымша иазҳауан. Акомендант Михин арратә еиҳабыра дрыҳәоит иҵегь ихарҭәаау арр. Ус жьҭаара 21, 1821 ш., аҭауад Дырмит Кәҭешьҟа дааиуеит, анаҩс аҭауад П.Д. Горчаков дицны Аԥсныҟа иҿынеихуеит. Убри аамҭаз, 1821 шықәсазы жьҭаара 21 рзы, шамахамзар, Аԥсны зегьы аҭауад Аслан-беи инапаҿы иҟан[8]. Аҭауад Аслан-беи, аҭауад Горчоков дышзааигәахаз анеиликаа, Кәыдрыҟа дыццакит, уи иманшәалаз ҭыԥны иԥхьаӡон. 1821 шықәсазы абҵара 1 азы, Мырзаҟан аҳәааҿы, аҭауад Горчаков ажәабжь иоуит, аҭауад Аслан-беи хнызқьҩык ашьхарыуаа иманы Кәыдры ахықәи Кьалашәыр ақыҭеи рыбжьара дгылоуп ҳәа. Аҭауад Аслан-беи хықәкыс иқәиргылеит аурыс ирр Аҟәа иаламларц. Кәыдры аӡиас ахьынтә 4 верст раҟара бжьаны, Никәала Адиан напхгара зиҭоз агыртәылатәи аҽыуаҩцәа, авангард иашьҭаланы инеиуаз, раԥхьаӡа аҭауад Аслан-беи ир иақәшәеит, ацәыӡ дугьы роуит. Аха дук мырҵыкәа, аҭауад Аслан-беи, иааҟәымҵӡакәа илымҳа ҭызхуаз абзарбзанқәеи, хара ицоз ашәақьқәеи рыхысрақәа рыҵаҟа дхьаҵыр акәхеит.
Ақәгыларақәа рҵыхәаԥҵәара
[аредакциазура | акод аредакциазура]1821 шықәсазы абҵара 30 азы Лыхны азакәантә аҳс дрылаҳәан аҳиԥа Дырмит I Чачба[8]. Уи ашьҭахь, 1822, 1824, 1830 шықәсақәа рзы ақәгыларақәа напхгара рзиуан, зныкымкәа Аԥсны зегьы иигахьан. Аха иара илымшеит Аԥсны аиоура[2]. 1830 шықәсазы Ҭырқәтәылаҟа дцеит, Сҭампылҟа, уаҟа иԥсҭазаара далҵит[1].
Аҭаҳцәа
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аслан-беи дыԥсылманын. Аԥсҳа ҩынтә аҭаацәара далалеит. Раԥхьатәи иԥҳәыс, 1808 шықәса инаркны, Саӡтәылатәи анапхгаҩы Рашыд Гьачба иаҳәшьа — Дида-ҳаным Гьачԥҳа (? -1810) лакәын. Аҩбатәи иԥҳәыс, 1809 шықәса инаркны, иҭынха - аҳкәажә Есма-ханум Чачԥҳа (1793-1825) лакәын. Аслан-беи Шьырын-беи захьӡыз аԥа диман, аха дызхылҵыз ан еилкаам. Аслан-беи раԥхьатәи иԥҳәыс лҽылшьит, ачара ашьҭахь ҩышықәса анҵы. Аҩбатәи аԥҳәыс лыԥсҭазаара иазкны акгьы еилкааӡам.
Азгәаҭқәа
[аредакциазура | акод аредакциазура]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Ҷкәан Иури, Аԥсуа аҳцәа Чачаа рашьҭра, Қарҭ: Универсал, 2007.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Лакоба Станислав, Асланбеи, Аҟәа, 1999.
- ↑ Гәымба Михаил, Ҳасанбеи, Аҟәа, 2012.
- ↑ Гәымба Михаил, Сафарбеи, Аҟәа, 2017.
- ↑ Уи атәы иҳәоуп М. Гәымба ишәҟәы "Сафар-беи" аҟны.
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 Гәымба Михаил, Қьалышьбеи, Аҟәа, 2014.
- ↑ Уи аамсҭашәара иалан: аамсҭа Кац Амаан, ақаԥдан Нарчоу Инал-иԥа, аҭауадацәа Амаршьанаа уҳәа у.е.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 8,8 Гәымба Михаил, Аҳ Дырмит (Омар-беи) Чачба, Аҟәа, 2019.