Амаршьан, Рабиа-ҳаным
| Рабиа-ҳаным Амаршьанԥҳа | |
|---|---|
| Рабиа Кац-иԥҳа Амаршьанԥҳа | |
 | |
| Аира |
? Ҵабал, Аԥсуа аҳра. |
| Аԥсра |
1820 Кәтол, Абжьыуатәи Агьежьыра, Аԥсуа аҳра. |
| Аԥсыжра аҭыԥ | Кәтол |
| Адин | аԥсылманра |
| Ахаҵа | Қьалышь-беи |
| Амаҵура | аҳкәажә |
Рабиа-ҳаным Амаршьанԥҳа - аҳ Қьалышь-беи ахԥатәи иԥҳәыс. Анырра ду змоу аҳкәажә.[1]
Аира
[аредакциазура | акод аредакциазура]
Рабиа-ҳаным Амаршьанԥҳа инықәырԥшны диит XVIII ашә. 60-тәи шықәсқәа аҵыхәтәа рзы Ҵабал , анырра ду змаз ҵабалтәи аҭауад Кац Амаршьан иҭаацәараҿы.
Аҳ иԥҳәыс
[аредакциазура | акод аредакциазура]1783 шықәсазы Рабиа-ҳаным ԥҳәысс дигоит аҳ Қьалышь-беи Чачба[1]. Иара убри ашықәсан Қьалышь-беи иԥа Сафар-беи ааӡара дылгеит[1].
1804 ш. Қьалышь-беи зықәранаӡахьоу иԥацәа адгьылқәа риҭон. Урҭ иреин Рабиа лԥацәа – Меҳмед-беии Ҳасан-беии[2]. Меҳмед-беи Мырзаҟан напгаҩыс дҟалеит, избанзар ԥыхьатәи анапхгаҩы Леуан Чачба иқәрахь днеихьан. Убри иахҟьаны, Леуан Мырзаҟан анапхгаҩы имаҵура дамырхырц рыӡбеит, аха дгьылда даанырмыжьеит, Қьалышь-беи адгьыл ииҭеит Ԥаҳәлан ақыҭа[1]. Лԥа Ҳасан-беи Аҟәа Агьежьыра анапхгаҩыс дҟалеит.[2]
Аԥҳәысеибахара
[аредакциазура | акод аредакциазура]1808 шықәсазы лаҵарамза ҩба рзы Аҟәатәи ахырӷәарҭаҿы дыршьит аҳ Қьалышь-беи, Рабиагьы дыԥҳәысеибахеит[3]. Нанҳәа 10 аҽны аин. И.В. Гудович азин аиҭеит аҳиԥа Сафар-беи ацхыраара ирҭарц, Мырзаҟан анапхгаҩы ҿыц Манчеи Чачба Агыртәыла аҳкәажәи (Агыруа-Леҷхәымтәи рырдыԥхьала) лыруааи, иара убас аурыс архәҭақәа ҩ-ҟәырак[3]. Урҭ аруаа иманшәалаз аҭыԥ аҿы ианнеи, Аслан-беи ацхыраара ду изааит.
Ԥуҭтәи акомендант Қәычықә-беи Чачба (иабшьаиԥа) х-ӷбак рыла ар иманы абаагәарахь днеит, «абзарбзанқәеи аџьаԥҳаныи змаз асқьарцәа ргәыԥ», 300-ҩык рҟынӡа азыхәцәеи дгьылла иааит.[3] Иара убас, аҭырқәа хәыцра змаз аԥсуа аамсҭара Аслан-беи идгылеит, урҭ дрылан иашьа гәакьа Ҳасан-беи. Уи аамҭазы Рабиеи лԥа Баҭал-беии Аҟәатәи ахырӷәарҭаҿ иаан. Абаа зынӡа дгьылла узаадгымлакәа иҟалеит.
Ирылшоз аиҿцәажәарақәа рымҩаԥгара заҵә ракәын. Аха Аслан-беи иҽирӷәӷәон. Дара ирылшеит Рабиа-ҳаными лыҷкәын Баҭал-беии реиқәырхара, урҭ рзыҳәан Сафар-беи ашасқәа ииҭеит[4].
Лроль аполитикаҿ
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аҟәа-Қалеи агара арратә ҽазыҟаҵарақәеи, аҳ Сафар-беи имчраан Аԥсны Урыстәыла адлареи ирыцны, Урыстәыла Афинансқәа Рминистрра, аимператор ихьӡала аусԥҟа аиқәыршәара иалагеит – аҳ Сафар-беи (Гьаргь) Чачба шықәсыктәи ауалафахәы иҭаразы 2500 мааҭ араӡынла, ианԥса, аҳкәажә, шықәсык ахь 1500 мааҭ араӡныла[4]. Аурыс хадара, Аԥсны аҭынчразы еиԥш, иԥсыз Қьалышь-беи иԥҳәыс, Рабиа-ҳаным, ауалафахәы лыҭара азы аӡбара рыдыркылеит, избан акәзар лара еицырдыруа ҵабалтәи ҭауад, Ҵабал аҟны анырра ду змаз, иԥҳа лакәын. Адокумент аҿы иануп:
Ҵабалуаа Аԥсни Агыртәылеи ирзааигәоу жәларуп, аӡәгьы ихьыԥшым ҳәа ҳҳәар ҳалшоит... Аԥсныҵәҟьагьы ауаа лара (Рабиа-ҳаным) ҳаҭыр лықәырҵоит. Уи адагьы, хҩык аԥацәа лымоуп, урҭ рҟынтә ҩыџьа, уажәы рашьа еиҳабы Сефер Али-беи иҳәатәы иазыӡырҩуеит, аха зегьы ирзеиԥшу аҵашьыцра рымоуп[4].
Аҟәа-Қале агара аҽазыҟаҵара ианаҿыз, аҳ Сафар-беи ихаҭа иҭыԥ уадаҩын. Имазара аҟынтәи хашәалахәык иоуӡомызт, ианԥсеи иареи (Рабиа-ҳаным) цхыраарак рымамызт. Абри аҭагылазаашьа аҳ Сафар-беи Урыстәылатәи ахадара аҟынтәи аԥаратә цхыраара даҳәартә иҟаиҵон:
... ианԥсеи иареи ирыҩсыз аамҭазы итәанчаҩхәы рышьҭразы...[4].
Иҟалап аҳ Сафар-беи ихаҭагьы Агыртәыла даныҟаз, ииашаҵәҟьаны, хашәалахәык имоузар, мамзаргьы уи зынӡа имаҷны иҟазар. Аха Рабиа-ҳаным лганахьала уи ҟалашьа амамшәа убоит, избанзар аҳ Қьалышь-беи данԥсы ашьҭахь, Аҟәатәи абааш аҟынтәи лхы данақәиҭха ашьҭахь, лԥа, аҳиԥа Ҳасан-беии лареи ртәарҭа Кьалашәыртәи амазарахь ииаган (уи аҩбатәи аҳҭнықалақьны ишыҟаз ҳәа ҳҳәар ҳалшоит)[2]. Аинрал А.П. Тормасов аполковник Ф.Ф. Симанов адҵа ииҭоит атәанчаҩхәы ахԥатәи ахәҭа риҭарц, Сафар-беи 2500 мааҭ араӡныла, иангьы 1500 мааҭ раӡныла[4]. Убасҟан, аинрал Сафар-беи игәиҽаниҵоит, Аҳәынҭқар Аимператор ауалафахәы аҭара далагарц азы адҵа шиҭаз Урыстәылатәи Аимпериа аҿаԥхьа ҭоуба аныҟаиҵалак ашьҭахь, иара убасгьы иазгәеиҭоит иазалху аԥара «...ԥхьаҟатәи апансионат, насгьы динхаҵара здызкыло ауаа рацәа рышьақәгыларазы амҩақәа роурц азы...»[4].
Нанҳәа мзазы Аҟәа-Қале иргахьан. Аҳ Сафар-беи икәша-мыкәша иҟаз ҳрылацәажәозар, иаҳгәалаҳаршәап акаԥдан-алеитенант Дото ицәыригаз аҳасабырба, уаҟа ианын урҭ ақалақь ианалала, ауаа рацәаҩны ишырԥылаз, урҭ рыбжьара дгылан Рабиа-ҳаными лԥацәеи Ҳасан-беии, Баҭал-беии[4]. Рабиа-ҳаным лцәырҵра абас ала еилыркаатәуп: ишдыру еиԥш, Аҟәа-Қалеи рымпыҵахалара маҷк ишагыз, лара уаанӡа Иҳараку ауалафахәы лырҭахьан, аҳ Сафар-беи аҭоуба ҟаиҵаанӡагьы, уи хәҭак алоура азин лыман. Афинансқәа Рминистрра «атәанчаҩхәы» аԥхьаӡараан, адокументқәа ишаадырԥшуа ала, Рабиа-ҳаным еицырдыруаз аҳ Қьалышь-беи иԥҳәыс лаҳасабала мацара акәымкәа, «раԥхьатәи анырра змаз Ҵабалтәи аҭауад иԥҳа» лаҳасабала аныррагь ду лыман, уи аамҭазы даара акыр зҵазкуаз.
Убри аҟнытә, лара «Ҵабал ауааԥсыреи» Урыстәылатәи арратә еиҳабыреи реизыҟазаашьақәа рҿы абжьаҟазак лаҳасабала лхы алалырхәыр лылшон, насгьы анырра ҟалҵар лылшон[4]. Ахыҵхырҭа иазгәанаҭоит:
Ари ажәлар (ҵабалаа) рҿы анырра ду лымоуп... лҭаацәаратә еизыҟазаашьақәа ирыхҟьаны, лажәақәа ҳаҭыр ду рықәҵоуп, аԥсуа жәларгьы даараӡа ҳаҭыр лықәырҵоит[4].
Лымкаала ҳазлацәажәо аҳиԥа Ҳасан-беи иоуп, иан леиԥш, ажәлар рҿы аҳаҭыр ду змаз, ахьӡ-аԥша змаз иакәын. Абраҟа иазгәаҭатәуп аҳ Сафар-беи Аҟәатәи абааш импыҵахаларазы раԥхьаӡа акәны иқәымҿиаз аҽазышәарақәа раан (1808) Рабиа-ҳаным лхы дақәиҭтәра шилшаз Сафар-беи, Аслан-беи хыԥхьаӡара рацәала ашасцәа ииҭарц акәхеит. Еилкаауп, уи ҵаҵӷәыда ишыҟамыз, убасҟангьы еилкаан, анырра ӷәӷәа змаз Рабиа-ҳаными лхәыҷцәеи, аҳ Сафар-беи имчра еиҳагьы иарӷәӷәаразы даара ишхәарҭоу.
Ҭырқәтәыла адгылара
[аредакциазура | акод аредакциазура]1812 шықәсазы ибналаз аҳ Аслан-беи, Ҭырқәтәыла ацхыраарала, аҭырқәа архәҭак иманы Ԥуҭ дыӡхыҵит. Абраҟагьы иара илшеит хатәгәаԥхарала еибашьуаз агәыԥ хәыҷ еидкылара[3]. Убас, «амч дуқәа» еизганы, Гәдааи Тамшьи рыла Аҟәаҟа ихы рханы дцоит. Сафар-беи, Аслан-беи иҿагыларазы имч дақәымгәыӷкәа, дырҩегьых мчыла Кавказ иҟаз арр рхада аинрал Ртишьчов иахь ацхыраара даҳәар амуит.
Аҵыхәтәантәи иҟаиҵаз адҵала, аполковник Мерлини игәыԥ, Агыруа аҭауад Никәала Адиан иаруаа еидгыланы, 15-тәи амаиор Егертәи аполк аҭауад Кутеев инапхгара аҵаҟа иҟаз ашьаҟаруаа рбаталиони артиллериагь рыла, аҳ Сафар-беи ицхрааразы ицеит[3]. Зегь реиҳа иуадаҩыз аиасрақәеи аӡиасқәеи ирхысны, иаалырҟьаны Аԥсны аҳәаақәа ирылаланы, Аслан-беи «ҭырқәа-зыхә» ир зынӡа еиладырҩынтит, реизаразы аамҭа рымҭакәа. Аибашьра ималагеит. Ари амч ӷәӷәа артиллериала ишааиуаз анырдыр, ҭырқәа гәыԥ еимырҵәеит. Аслан-беи хатәгәаԥхаралатәи агәыԥ еилеиган, Аԥсны шьхақәа рҿы иҽиҵәахырц акәхеит. Аԥсны иқәынхоз, Аслан-беи идгылаҩцәа, аҵахара роухьан, шьҭа иҟарҵашаз рыздыруамызт.
Аӡәырҩы мчыла аҭамзаара шьҭарҵеит, аҳ Сафар-беи ҭоуба ирҭеит. Урҭ дреин аҳкәажә Рабиа-ҳаным, ларгьы даҳәаны ҭоуба ҟаҵаны, лыҷкәын аиҵбы (иҟалап уи Росҭом-беи, ма Баҭал-беи) ашасс Сафар-беи дилҭеит[4]. Амӡырҩра мзызс иамаз аҭырқәцәа «гәрагарала иаартра» ауп, уажәнатә иаҳдыруаз, уи инақәыршәаны Аԥсны инхоз:
... ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, урҭ зегьы, Аҟәа-Қалеи абааш иацны, аҭырқәцәа ирыҭан. Еилкаауп, абри ажәабжь ауп Рабиа-ҳаным уаанӡа Урыстәыла аиҳабыра ирылҭахьаз аҭоуба аилагара мчыла изҭаз[4].
Ас еиԥш иҟоу ацәгьаршратә ус иахҟьаны, аинрал-маиор Ф.Ф. Симанович Рабиа илоуз апенсион аҭара аанкыларазы адҵа ҟаиҵеит “абри ашьҭахь лара абри Аҳратә гәшаҭара даԥсам...” - ҳәа.
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аҳкәажә Рабиа лыԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа раан усда лыԥсҭазаара мҩаԥылгон. Еиуеиԥшым аныҳәақәа дрылахәын. Францыз аусдкылаҩ Пол Гибал ихыҵхырҭақәа рҟынтәи:
…Ҳасан-беи иан, аҳкәажә Ҳанымагьы, мшынла дааит. Абааш даназааигәаха, лара ԥыҭраамҭак ҭҟәацгала илԥылеит. Лара 40-ҩык аӡсаҩцәа зҭаз анышьа дақәтәан. Уи адагьы, лыцхырааҩцәа рыхәҭак уа иҟан. Урҭ зегьы аныҳәа рхы аладырхәырц, Сафир-беи иахь рхы дырхеит. Аҩганкгьы зыхә цәгьоу аҳамҭақәа еимырдеит, 20 мшы рыҩныҵҟа иҟалар акәын[4].
Иажәабжь аҿы, Ҳасан-беи иан аҳкәажә «Ҳаныма» лыӡбахә аниҳәо, Рабиа-ҳаным длыхцәажәоит. Лыԥсра мышқәак шыбжьаз, Абжьыуатәи Агьежьыра даҭааит. 1820 шықәсазы, Кәтол ақыҭан лыԥсҭазаара далҵит. Данԥсы, 60 шықәса раҟара лхыҵуан. Анышә дамадоуп уаагь[1].
Аҭаацәара
[аредакциазура | акод аредакциазура]1783 ш. Рабиа ԥҳәысс дааигоит Қьалышь-беи. Ари аибагарантә иит:[1]
- аҭауад Меҳмед-беи (1785-1805) – Мырзаҟан анапхгаҩы.
- аҭауад Ҳасан-беи (1786-1838) – Гәымтәи Агьежьыра анапхгаҩы.
- аҭауад Баҭал-беи (1787-1842) – аҳиԥа.
- аҭауад Ҭаир-беи (1800-1832) – аҳиԥа.
- аҭауад Росҭом-беи (1804-1824) – аҳиԥа.
- аҳкәажә Селма-ҳаным – лхәыҷраан дыԥсит.
А. Пахомов иҩымҭа «Аԥсны иазку аҭоурыхтә нҵамҭақәеи аҭ. Чачааи рышьҭреи» аҟны иҩуан:
Қьалышь-беи иԥсы анҭаз, иԥҳәыс Рабиа-ҳаным, Кац-иԥҳа Амаршьан, лыԥҳа Селма-ҳаным (лхәыҷраан иԥсыз) лзы анаӡеис дылгеит, уажәы Багажәиашаҭан инхоз, ашьнаҟәама Кьагәа Кәычба иан, Хәыранза зыхьӡыз, Амаршьанаа рхылаԥшра аҵҟа иаауп ҳәа иԥхьаӡан. Зны абри ааӡаҩ Кәычба Хәыранза Ҵабал, лыҩныҟны аҳкәажә длыдылкылеит, абри аҽны аҳамҭа бзиақәа лыҭаны, Рабиа лхаҵа, Кьагәа Кәычба иаб, инапаҵҟа даазарц длыҳәеит. Рабиа-ҳаным урҭ рыӡбаҳә лхаҵа Қьалышь-беи иалҳәеит, Қьалышь-беи, ашьнаҟәама Кәычба инапаҵаҟа дҟаҵаны, Ԥшаԥтәи амазараҿы анхаразы азин риҭеит, Кьагәа Кәычба маҵуҩыс дигеит, чубукчи баши ҳәа (аҭаҭыныжәга ныҟәгаҩыс). Абри аҭагылазаашьаҿы даныҟаз, Кьагәа Кәычба, данхәыҷыз, еиԥмырҟьаӡакәа шьапыла дыҩуан ицхаҵкы иазааигәара, аҭаҭыныжәга кны.[5]
Араантәи иаҳдыруеит Рабиа-ҳаным аԥҳа Селма-ҳаным дышлымаз.
Азгәаҭқәа
[аредакциазура | акод аредакциазура]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Ҷкәан Иури, Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭа, Қарҭ: Универсал, 2007.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Гәымба Михаил, Ҳасан-беи, Аҟәа, 2012.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Гәымба Михаил, Қьалышь-беи, Аҟәа, 2017.
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 Гәымба Михаил, Сафар-беи, Аҟәа, 2017.
- ↑ Инал-иԥа Шалуа, Аԥсуаа ребагара-ҭаацәара, рсоциалтә еизыҟазаашьақәа ретнографиа., Аҟәа: Аԥсны Анаука, 2016.