Туахы

Аҳра

Туахы
азыхә.Убых Хэгъэгу
Аҳҭнықалақь	Аҩардан
Ашьақәгылара	XIV ашә.
Аӡра	1864
Аофициалтә бызшәа	аублаа бзызшәа
Абызшәақәа	аублаа бзызшәа, азыхә бызшәа, аԥсуа бызшәа
Ауааԥсыра рхыԥхьаӡара	ҩык
Адин	Аԥсылманра
Адинастиа	Барзагь

Туахы – абжьаратәи ашәышықәсақәа рынҵәамҭазы, аублаа жәлар рырра-политикатә еиҿкаароуп, аҳроуп.

Аҭоурых

Урыстәылатәи аҭоурыхҭҵааҩцәа изларԥхьаӡо ала, аӡиасқәа Шьахеи Хәасҭеи ирыбжьоу аҵакырадгьылаҿы аублаа анхара ианалагаз ажәиԥшьтәи ашәышықәса ауп, дара ргәаанагарала, аублаа маҷк еиҳа ирацәаз, еизааигәоу мраҭашәарахьтәи аԥсуаа Амшын Еиқәа аԥшаҳәа аҟынтәи рыхҵәара ианалага Кавказ аҟны.

Туахы аурыс ҭоурыхҭҵааҩцәа ирдыруеит иахьатәи аҳәаақәа рҿы 17-тәи ашәышықәса инаркны (Мраҭашәаратәи аԥсуаа рышьҭрақәа асаӡқәеи дареи еимактәыз амшын аԥшаҳәатә дгьылқәа рыла). Уи иааннакылон Агәҭатәии Хәасҭатәии араионқәа зегьы, иара убас иахьатәи Шәача ақалақь Лазаревтәи араион ахәҭакгьы.

Аублаа аԥсуаа ари атәылаҿацә аҟынтәи иҭырцеит 17-тәи ашәышықәсазы, насгьы, Аԥсуа аҳра еиԥшымкәа, Туахы аҳцәа иахагыламызт, аха амеџьлис (апарламент) ахархәара аман. Уи амеџьлис аублаа 11 рхаҭарнакцәеи ҩыџьа аҳҷыԥсааи асаӡуаи рԥызацәеи алахәын, избан акәзар асаӡуа (чуа) аҳҷыԥсааи рыбжак аублаа раҳра иаланхон.

Аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рыла еилкаауп, 16-тәи ашәышықәса агәҭаны, аублаа ҭауад Каншауо “Ӡепшь” (ԥсышәала иуҳәозар Ӡаԥшь) ҳәа изышьҭоу ахылҵшьҭра (аурыс хыҵхырҭақәа “Диман”[1]) иахьатәи Аҩардан аҵакырадгьыл ааихәеит ашәыуа аҭауад Алоу иҟынтә. Анаҩс, Аҩардантәи аҵакырадгьыл Туахы аҳҭнықалақь акәын, амшынтә хәаахәҭра аинтерес змаз ауыблаа аамсҭашәара уаҟа анхара еиӷьыршьон.

Кавказтәи аибашьра анҵәамҭазы, Аҩардан иҟаз аштаб аҟынтәи Наиб Шамил Мраҭашәаратәи Кавказ ашьхарыуаа рырратә усмҩаԥгатәқәа напхгара рзиуан, Моҳаммед Амин, уи иҳәарала Туахы иҟаз софткеме (абаа) заҵәык Ҩардан идыргылеит.

Туахыи Зыхәныи еицыбгеит 1864 ашықәс азы, Кавказтәи аибашьраҿы аурыс аиааира игара иахҟьаны, уи ашьҭахь еизакны мҳаџьырра ицеит, Османтәи аимпериахь.

Туахы аекономика

Ихаданы, аублааи аҭырқәцәеи аҭира мҩаԥыргон, насгьы аублаа рыкәша-мыкәшатәи ажәларқәеи дареи ирацәаны реиҿагылара аан ирымхыз аӷьычқәеи амаҵуҩцәеи рыҭира мҩаԥыргон. Ибжьаратәны, зхы иақәиҭыз 10-ҩык аублаа рзы 3-ҩык амаҵуҩцәа ыҟан. Аублаа аҭырқәцәеи еидҳәалан ахәҳахәҭратә усқәа рыла мацара акәымкәа, амцқьареи абырзенцәа рқьырсианра иубарҭоу анырреи џьашьахәыла еилазҵоз амсылман динхаҵаралагьы.

Аублаа ауааԥсыра еиҳарак рнапы алакын арахә рааӡара, ақәаарыхра, абаҳчақәа рааӡара (аӡахәааӡарагьы уахь иналаҵаны). Ицхыраагӡоу ароль нарыгӡон ашьхааӡара, ашәарыцара, еиуеиԥшым анапҟазара.[2]

Шьалуа Инал-Иԥа ишәҟәаҿы Туахы аекономика абас дахцәажәеит:

Урҭ рыбжьара иаҳԥылоит: Ҵаҟатәи Туахы иеиӷьтәыз ацәаӷәагақәеи ацәқәеи акәтаӷьқәеи рыла ацәаӷәаратә мчы ахархәарала ацәаӷәаратә қәаарыхра, ашьхақәа рҿы ацәаӷәаратә қәаарыхра, иара убасгьы урҭ аԥстәқәа амаҭәахәқәа аныргоз, еиҳа имаҷу аҽыуардынқәа рыла, ачарыц, егьырҭ ақыҭанхамҩатә ҵиаақәа анырҵоз (урҭ ачарыц, ақәыр, ачарыц рылаҵон (абаҳчатә усқәа рҿы рхы аладырхәуан (абабыла, аҳәынҵәа, ачеснок, аԥсыӡ ҟаԥшь, ачысмаҭәа, ақәацә). ашьақар хкқәа рыла иҟаз ахарбызқәеи ахарҵәи, аҭәаҵлақәеи, аџьықәреи, еиуеиԥшым аҵиаақәа, уҳәа убас иҵегьы.) Урҭ абаҳчатә усқәеи аӡахәааӡареи рнапы алакын (аҭыԥантәи аӡахәа хкқәа рыла аҩы ҟарҵон, насгьы араӡын ҟарҵон, зны-зынла уи еиҵамызт). афранцызцәа). ашьхааӡараҿы, ашәарыцараҿы, насгьы хәҭак мацара аԥсыӡкраҿы. Аҩны, аҳәа, аӷбаҟаҵара, аӷбаҟаҵара, аӡахра, егьырҭ азанааҭқәа, аҩнтәи анапҟазара уҳәа рҿы аԥышәа ду роуит. 3

И. Клинген иҩуеит

... ауааԥсыра рҟынтәи ԥыҭҩык ракәын аибашьра иалахәыз, аха еиҳараҩык, агәымшәара дуи ачҳареи рыла, иара убасгьы акоммуналтә еидгыларақәа рыбзоурала, аԥсабара иаиааины, еиԥмырҟьо ацәҳәыра еизҳазыӷьо ақыҭанхамҩатә тәыланы иҟарҵеит .