Бӷажәба, Хәыхәыт Салуман-иԥа

Азхьарԥшқәа иацҵатәуп
Аматериал Авикипедиа аҟынтә - зхы иақәиҭу аенциклопедиа
(«Хәыхәыт Бӷажәба» аҿынтә еиҭа ишьҭиз)
Хәыхәыт Салуман-иԥа Бӷажәба
Хухут Соломонович Бгажба
Аира жьҭаарамза 15, 1914 ш.
Гәыԥ ақыҭа, Кәыдрытәи аучасток, Аҟәатәи аокруг, Урыстәылатәи аимпериа
Аԥсра ԥхынҷкәынмза 23, 2000 ш.
Аҟәа, Аԥсны Аҳәынҭқарра
Аусура алингвист,
учёный-литературовед,
фольклорист
Абызшәақәа Аԥсуа бызшәа
Амилаҭра Аԥсуаа
Атәылауаҩра Аԥсны Аҳәынҭқарра,
Асовет Еидгыла,
Грузинская демократическая республика,
Урыстәылатәи аимпериа

Хәыхәыт Салуман-иԥа Бӷажәба (аур. Хухут Соломонович Бгажба; жьҭаарамза 15, 1914 ш., Гәыԥ ақыҭа, Кәыдрытәи аучасток (иахьатәи Очамчыра араион), Аҟәатәи аокруг, Урыстәылатәи аимпериа – ԥхынҷкәынмза 23, 2000 ш., Аҟәа, Аԥсны) – аԥсуа лингвист, алитератураҭҵааҩ, афольклорист. Раԥхьатәи афилологиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидатцәа дыруаӡәкуп (1941). Афилологиатә ҭҵаарадыррақәа рдоктор (1969). Аԥсны аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа академик (1997), СССР ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла алахәыла, Аԥсни Қырҭтәылеи аҭҵаарадырра зҽаԥсазтәыз аусзуҩы, Д. И. Гәлиа ихьӡ зху аҳәынҭқарратә премиа алауреат (1986, ашәҟәы «Аиҩызара ашықәснҵа адаҟьақәа» азы). Аԥсуаҭҵаареи, аԥсуа бызшәеи, алитературеи, афольклори рыҭҵаараҿы илагала дууп.

Хәыхәыт Бӷажәба инысымҩа[аредакциазура | акод аредакциазура]

Иаб данԥсы (1923) ашьҭахь, ихәыҷра шықәсқәа ихигеит ианшьцәа рҟны, Арасаӡыхь ақыҭан. Ҩышықәса аҵара иҵон Очамчыратәи жәшықәсатәи ашкол аҟны. Анаҩс Н.А. Лакоба ихьӡ зху Аҟәатәи абжьаратәи аԥсуа школ далгеит (1933). Иҵара иациҵеит В. И. Ленин ихьӡ зху Москватәи аҳәынҭқарратә арҵаҩратә институт аҭоурых-филологиатә факультет аҟны (1937). 1938 шықәсазы С. Н. Џьанашьиа иабжьгарала, Қырҭтәылатәи ССР аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа абызшәадырра аинститут аспирантура дҭалеит. Иҵара далгеит 1941 шықәсазы, акандидаттә диссертациагьы ихьчеит.

1937 ш. ҭагалан инаркны Д.И. Гәлиа ихьӡ зху абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи ринститут (иахьа – Аԥсуаҭҵаара аинститут) аҭҵаарадырратә усзуҩын, иара убас Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла аҭакзыԥхықәу амаӡаныҟәгаҩсгьы дыҟан.

Алитература-сахьаркыратә журнал «Аԥсны ҟаԥшь» аредакторс даман. 1941 ш. нахыс, аспирантура даналга аус иуан Аԥсуа институт аҟны литературатә усзуҩы еиҳабыс, ашьҭахь – адиректор ихаҭыԥуаҩыс (1949–1953), адиректорс (1953–1966), абызшәеи алитературеи рыҟәша аиҳабыс, алитературеи афольклори рыҟәша аиҳабыс, аҭҵаарадырратә усзуҩы хадас (1996 ш. инаркны). 1945–1948 шш. раан – Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла дахантәаҩын. 1969 ш. Қарҭтәи аҳәынҭқарратә университет аҟны аԥсышәала ихьчеит адоктортә диссертациа «Аԥсуа бызшәабзыԥтәи адиалект афонетика-морфологиатәи алексикатәи ҷыдарақәа».

А. М. Горки ихьӡ зхыз Аҟәатәи аҳәынҭқарратә арҵаҩратә институт аҟны аԥсуа литературеи, абызшәадырра алагалеи, азеиԥш бызшәадырреи ирызкны алекциақәа дрыԥхьон (1940–1970 шш.). Аԥсны Иреиҳаӡоу Асовет адепутатс далырххьан (1938; 1947; 1951; насгьы 1954 шықәсазы), Қырҭтәылатәи ССР Иреиҳаӡоу Асовет ахантәаҩы ихаҭыԥуаҩыс дыҟан (1959–1966).

Алитературатәи аҭҵаарадырратәи усура хациркит 1933 шықәсазы «Ҳаамҭазтәи аԥсуа литература критикала ахәаԥшра…» ишәҟәы ала (аԥсуа литературатә критикеи алитератураҭҵаареи русхк аҟны ари раԥхьатәиуп).

Хәыхәыт Салуман-иԥа иԥсҭазаара далҵит 2000 шықәса ԥхынҷкәынмза 23 рзы, 86 шықәса дшырҭагылаз.

Ашьыжьымҭан зашьа дыршьыз…[аредакциазура | акод аредакциазура]

Хәыхәыт иаб Салуман Еқәыԥ-иԥа Бӷажәба иԥсы шҭаз ажәлар ашәа зхырҳәааз дреиуоуп. Ишдыру еиԥш, ажәлар ус аламала аӡәгьы ашәа ихырҳәааӡом, уи азы ажәлар рыхьӡ-рыԥша ҭызго, гәадурас ишьҭырхша, изҿыԥшыша хаҵарак ихыҩроуп, фырхаҵарак ҟаиҵароуп. Баша иауиҳәах Аԥсны жәлар рпоет, академик Баграт Шьынқәба абарҭ ажәақәагьы: «Насыԥ имоуп ажәлар лыԥха зырҭаз, даԥсоуп ҳәагьы рхаҵашәа иаԥсахаз». Салуман Абӷажәба иашәа Ашьыжьымҭан зашьа дыршьыз, Шьыбжьаанӡа зшьа зуз, Абӷажә Салуман. Шәақьк иҭыҵыз хык азыҳәа, Ҵлак згәы ҭрысны иавамгылоз, Салуман ахаҵа! Ԥҳәыск илыхшаз аӡә изыҳәан, Амҩахәасҭахь имҩахымҵуаз, Салуман ахаҵа! Аҭауадцәа жәлар зыргәаҟуаз, Иашьа даныршь, ибналақәаз, Уа дрыхьӡеит, ахаҵа! Ашьжьымҭанӡа иашьа дыршьит, Шьыбжьаанӡа ишьа иуит, Салуман ахаҵа! Иаԥсуа кәымжәи, ихҭарԥа рқьақьеи, Иҽыхәа иаҵәа ҽырԥа-ҽырԥо, Салуман ахаҵа! Зыԥсадгьылаҿ зашәахә камшәо, Анхаҩыжәлар рыхьӡ ҭызгаз Салуман ахаҵа! Ашьыжьымҭан зашьа дыршьыз, Шьыбжьаанӡа зшьа зуз, Абӷажә Салуман!

Бӷажәаа хыԥхьаӡарала Аԥсны ирацәам, урҭ раԥхьа инхон Адлер араион иахьаҵанакуаз, аха амҳаџьырра иҭанарцәит, иаанхаз нхыҵҟа ицеит. Бӷажәаа, Нхыҵ Кавказгьы иҟоуп, Бгажоков ҳәа ауп ишырдыруа. Бӷажәаа арахь иқәнагалеит шьоурак аҵыхәала, аишьцәа Шьаадаҭи Шьааби раԥхьа инанагеит Ҭхьына ақыҭа зымҽхакны инхоз аҭауад Ӡаԥшь-иԥа иаҳҭынраҿы. Уи аҭауад зажәа ԥхылдаз, кыр зылшоз, ауа-адыр, аҭахы змаз аӡә иакәын. Уи нхыҵынтәи иааз аишьцәа Бӷажәаа, Шьаадаҭи Шьааби, игәаԥхеит, дара рхаҭақәагьы рнаалашьа, рыԥшра, рсахьа, рҽы, ркәадыр, рабџьармаҭәа уҳәа иахьынеибыҭаз абарҭ ахацәа акала исзыҟандаз уҳәарын уанрыхәаԥшлак. Аҭауад Ӡаԥшь-иԥа ибзоураны, иара ицхыраарала, аишьцәа Шьаадаҭи Шьааби анхарҭа ылырхит Тҟәарчал. Аалӡга аԥшаҳәа Аҟәарчаԥан аҳаблаҿы. Кавказ Нхыҵынтә иааз Шьаадаҭ иԥацәа дыруаӡәкуп Хәыхәыт Бӷажәба иабду Едгьы.

Ари ахҭыс ҟалеит убла хызкуа Тҟәарчал ақыҭан, ашьха ашьапаҿы ишьҭоу Аџьамԥазра ҳәа захьӡу аҭыԥ аҟны. Уаҟа хҩык иԥацәа – Еқәыԥи, Қьысқьынџьи, Салумани иманы дынхон Едгьы Бӷажәба. Ари аҭаацәарахь ажәлар ирымаз апатуқәҵареи аҳаҭыри ирхырҟьаны, аҭыԥантәи аҭауад Шьмаф Ачба, Едгьы иԥацәеи иареи цәгьахәыцрала дрыхәаԥшуа далагеит. Еиҳаракгьы, аҷкәынцәа рашьеиҳабы Еқәыԥ, уи лассы-лассы иҽырԥагьаны ихы мҩаԥигалон, дарбанзаалак аӡәы, дҭауадзаргьы, иҿаԥхьа ихы ларҟәны дгылап ҳәа игәы иҭамызт. Ус шакәызгьы, Еқәыԥи аҭауад иԥа Асҭамыр Ачбеи рхәыҷраахыс аиҩызара рыбжьан. Аҩыџьагьы рыҽқәа ирықәтәаны иахьнеилак, дара ракәын зегьы зхәаԥшуаз, убасҟак улаԥш аҿы иааиуан. Аха ҽнак азы аиҩызцәа рыбжьара ахлымӡаах ҟалоит.

Абар уи ахҭыс дшахцәажәо алитератураҭҵааҩы Руслан Капба ишәҟәы «Хәыхәыт Бӷажәба» аҟны: «Асҭамыри Еқәыԥи ирыӡбоит Самырзаҟан инхоз ирзааигәақәаз џьоукы сасра ирызцарц. Усҟантәи аамҭазы ас еиԥш иҟоу аныҟәарақәа – мышқәак аангыларазы ауацәа рахь сасра ҳәа ацара – аԥсуаа рҵас иалан. Аҷкәынцәа хынҳәны ианаауаз ҳаԥсы неиҭаҳкып ҳәа имҩахыҵуеит Дырҩыг Аршба иҩнаҭахьы. Аԥшәма ишихәҭоу еиԥш, пату рықәҵаны, чеиџьыкала асасцәа идикылоит, анаҩс иааилахәлон еиԥш, аԥшәма иҭабуп ҳәа наиаҳәаны, аиҩызцәа рымҩа инықәлоит. Аӡиас Аалӡга азааигәара иҟаз аџьықәреирҭа иалсны ишнеиуаз, гәашә дук инадгылеит. Аԥхьа дгылан Еқәыԥ, уи дишьҭанеиуан Асҭамыр. Агәашә аасыртып ҳәа Еқәыԥ ихы анылаирҟә, Асҭамыр аԥхьыжәҳәа итапанча аҭра иааҭыганы Еқәыԥ ихәдаџьал инадкыланы ҩынтә дхысуеит. Адауаԥшь иҩызаз ахаҵа, ажәакгьы аҳәара дахьымӡакәа иҽы днақәыҩрны, иааиртып ҳәа дызҿыз агәашә аҿаԥхьа дынкаҳуеит».

Ахәымгара ҟазҵаз Асҭамыр Ачба иҽиҵәахуеит Ҷлоу инхоз иуак иҿы. Мызкы инеиҳаны аӡиас Аалӡга аҟәара зегь еимдо Еқәыԥ Бӷажәба иԥсыбаҩ иашьҭан, иагьырыԥшааит иҽы ахьҿаҳәаз азааигәара – абӷьы зқәыԥсаны аԥхасҭахара иалагахьаз иԥсыбаҩ. Ари арыцҳара аныҟала Еқәыԥ иашьцәа – Қьысқьынџьи Салумани рыҩны индәылҵны ицоит. Хара имгакәа Салуман ихы Асҭамыр Ачба ихьӡоит. Салуман иашьеиҳаб ишьа иуит. Уи аамҭазы иара 21 шықәса ракәын ихыҵуаз. Уинахыс, Бӷажәааи Ачааи ашьа рыбжьалоит… уи иагьахылҿиаауеит алахьеиқәратә хҭысқәа.

Олег Хәыхәыт-иԥа Бӷажәба иажәақәа рыла, иабду акыраамҭа ашьхақәеи абнақәеи дрылан, анаҩс Сибраҟа дахган, уахь дыҟан аашықәса. Уи ашьҭахь, азин шимамызгьы, Салуман иԥсадгьыл ахь дхынҳәуеит, анхара далагоит Гәыԥ ақыҭан. Уаантәи Николаи II иахь аҳәара иҩуеит, Аԥсны анхара азин ирҭарц. Иахьа уажәраанӡагьы Бӷажәаа рҭаацәара пату ақәҵаны, уи ашәҟәы ҵәахны ирымоуп. Убас иалагеит Хәыхәыт иаб изы аҭынч ԥсҭазаара, аха ихәыҷқәа ааӡо Гәыԥ дынхонаҵгьы, Салуман есымша игәиҽанын, Ачаа ршьоура дацәшәон.

Аусуреи аҿар реиҵааӡареи аамҭа[аредакциазура | акод аредакциазура]

Хәыхәыт Салуман-иԥа Аҟәаҟа даныхынҳә аамҭазы, аԥсуа интеллигенциа анықәырхуаз аамҭақәа ракәын, иналукааша ауаажәларратә усзуҩцәа аӡәырҩы арепрессиақәа ирықәыршәан. 1941 шықәсазы Аҟәа анхарҭа ҭыԥ иашьҭаз зарԥысра иҭагылаз Хәыхәыт идыргалоит иҵарашықәсқәа раан акыр ицхраахьаз, уи аамҭазы арепрессиа иақәдыршәахьаз Самсон Ҷанба иуаҭах аордер. Бӷажәба уи ауаҭах мап ацәикит – иламыс иауамызт иҭацәыз Ҷанба иуаҭах аҩналара. Аха уи аамҭазы идыргалаз Аԥсны Ашәҟәыҩҩцәа реидгыла амаӡаныҟәгаҩ иҭыԥгьы мап ацәкра шәарҭан, убри азын уи амаҵура ааникылоит. Иазгәаҭатәуп, Хәыхәыт Бӷажәба, иара убасгьы, Асовет Еидгыла Ашәҟәыҩҩцәа реидгыла алахәылас дшыҟаз, уи зырҵабыргуаз ашәҟәы Максим Горки хаҭалатәи инапынҵа анын.

1942 шықәсазы аҵарауаҩ қәыԥш аусура далагоит Аԥсуаҭҵааратә институт аҟны. Уаҟа иҽазикит абызшәадырра, иҽадцаланы иҭиҵаауан аԥсуа бызшәа иаҵоу амаӡақәа. Убасгьы алитературатә критикатә статиақәа иҩуан. Анаҩс, Аԥсуа институт аҟны абызшәеи алитературеи рыҟәша аиҳабыс дҟалоит, 1943 шықәса инаркны 1953 шықәсанӡа аҭҵаарадырратә ҟәша адиректор ихаҭыԥуаҩс дыҟан, 1953 шықәса инаркны 1966 шықәсанӡа – Аинститут дахагылан.

Аԥсуареи, аԥсуа бызшәеи, амилаҭтә кадрқәа рааӡареи аҿагылара анарҭоз аамҭа хьанҭақәа рзы, Хәыхәыт Салуман-иԥеи, уи ихаҭыԥуаҩ Ақыбеи Хонелиеи ирылшоз зегь ҟарҵеит, аԥсуа ҭҵаарадырра ахаҭарнак ҿарацәа, Асовет Еидгыла иреиӷьӡоу, иреиҳаӡоу аҵариурҭақәеи аспирантурақәеи рҭаҵаразы. Усҟан изыцхырааз аҿарацәа рыҟнытә аӡәырҩы иахьазы иналукааша аԥсуа аҭҵаарадырра усзуҩцәас иҟоуп.

Раԥхьаӡатәи алитературатә критик[аредакциазура | акод аредакциазура]

Хәыхәыт Бӷажәба иусумҭақәа рҟынтә зегьы реиҳа ихаданы иԥхьаӡоуп – «Ҳаамҭазтәи аԥсуа бызшәа иаазыркьаҿу аочеркқәа». Иара убасгьы, аҵарауаҩ иҩхьан иналукааша аԥсуа литература аусзуҩцәа рыԥсҭазаареи рырҿиаратә мҩеи ирызку амонографиақәа. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп – Дырмит Гәлиа, Иуа Коӷониа, Миха Лакрба, Баграт Шьынқәба уҳәа убас егьырҭгьы. Абасала, Хәыхәыт Бӷажәба Аԥсны алитературатә критика ажанр ашьаҭаркҩыс дыԥхьаӡоуп. Асахьаркыратә литература мацара акәымкәан, Бӷажәба убасгьы иҭиҵаауан афольклор, абызшәадырреи алингвистикеи рыпроблемақәа. Хәыхәыт Бӷажәба хаҭала далахәын ифундаменталтәу аусумҭақәа раԥҵара. Адоктортә диссертациа Бӷажәба ихьчоит 1969 шықәсазы. Иусумҭа темас иаман: «Аԥсуа бызшәа бзыԥтәи адиалект афонетика - морфологиатәи алексикатәи ҷыдарақәа».

Ахатәы ԥсҭазаара[аредакциазура | акод аредакциазура]

Хәыхәыт Бӷажәба иԥшәмаԥҳәыс Татиана еицырдыруаз аԥсуа ҳәынҭқарратә усзуҩ Андреи Ҷоҷуа иԥҳа лакәын. Лара занааҭла дботаникын, аҭҵаарадыррақәа ркандидатс дыҟан, Аботаникатә баҳчаҿы аус луан.

Хәыхәыт Салуман-иԥеи Татиана Андреи-иԥҳаи дырхылҵит аԥа – Олег Бӷажәба. Олег ихәыҷрашықәсқәа реиҳарак иабду иҿоуп иахьихигаз, уаҟа драаӡон ианшьа иԥҳагьы – Жанна Ҷоҷуа.

Аԥсны анҭыҵтәи аныҟәарақәа[аредакциазура | акод аредакциазура]

Хәыхәыт Бӷажәба ҵарауаҩык иаҳасабала, Аԥсни, Қырҭтәылеи, Урыстәылеи дырдыруан, акыр (Қарҭ, Москва, Нальчик, Грозныи, Маиҟәаԥ) ақалақьқәа рҿы ицоз аҭҵаарадырратә конференциақәа, аконгрессқәа, асимпозиумқәа ихы рылаирхәуан аԥсуа бызшәеи, алитературеи, афольклори рпроблемақәа ирызкны. Убас, Москва 1960 шықәсазы имҩаԥысыз Мрагыларадырра жәларбжьаратәи XXV аконгресс далахәын, уаҟа ажәахә ҟаиҵеит «Бзыбский диалект абхазского языка и его говоры» ҳәа. Абри ажәахә хазы шәҟәынгьы Москва 1960 шықәсазы иҭнажьит «Издательство восточной литературы». Хәыхәыт Бӷажәба бызшәадырҩык иаҳасабала Асовет Еидгыла анҭыҵгьы дырдыруан, еиҳаракгьы Кавказтәи ажәларқәа рҭоурыхи рбызшәеи ҭызҵаауаз аҵарауаа.

Хәыхәыт Бӷажәба аҳәаанырцәтәи аҭҵаарадырратә жәларбжьаратәи асимпозиумқәеи аконгрессқәеи рнаҩсангьы, туристк иаҳасабала дныҟәахьан Европатәи атәылақәа жәпакы рҿгьы, иаагап 1974 шықәсазы уи дыҟан ГДР, 1977 шықәсазы Румыниа, Иугославиа, 1981 шықәсазы хаҭалатәи ааԥхьарала ҩаԥхьа дыҟан Румыниа, 1982 шықәсазы – Чехословакиа. Арҭ иныҟәарақәа рҿы ҵарауаҩык иаҳасаб ала, уи дрызҿлымҳан дызҭааз атәылақәа рҭоурых, ркультура, рлитература, рыԥсҭазаара уҳәа жәпакы, насгьы ҳаҭыр ду изақәны дрыхцәажәон арҭ атәылақәа ирықәынхо, Европа иашьагәыҭу ажәларқәа адунеитәи ацивилизациа зырҿио, изырԥшӡо ишырхаҭарнакцәоу, рынхашьа-рынҵышьа, акультураҿгьы ирҿуҵааша акыр шыҟоу. Хаҭалагьы ашәҟәыҩҩцәа, аҵарауаа иидыруазгьы ыҟан.

Хәыхәыт Бӷажәба иусумҭақәа[аредакциазура | акод аредакциазура]

200 инареиҳаны аҭҵаарадырратә статиақәеи, ашколқәа рзы ахатәы бызшәеи алитературеи ирызку амонографиақәа жәаҩа дравторуп. Урҭ рызкуп аԥсуа бызшәеи, алитературеи, афольклори, Аԥсны аҩыратә баҟақәа рҭоурыхи, Аԥсны атопонимикеи аетнонимикеи рызҵаарақәа. «Аурыс-аԥсуа жәар» (Аҟәа, 1964) аиқәыршәаҩцәа дыруаӡәкуп, аҭакзыԥхықәу редакторсгьы даман.

Хә. Бӷажәба аԥсуа шәҟәыҩҩцәеи аҵарауааи аӡәырҩы рышәҟәқәа рҭыжьразы атекстологиатә усура ду мҩаԥигеит (Д. Гәлиа, С. Ҷанба, А. Ҷоҷуа, И. Коӷониа, В. Агрба, А. Аҳашба, Н. Џьанашьиа, А. Чыкәбар, Д. Маан, С. Бжьаниа, В. Маан, О. Демерџьиԥа уҳәа).

Аурысшәахь еиҭеигеит, егьыҭижьит аизга «Аԥсуа лакәқәа» (Аҟәа, 1959), ашьҭахь уи акырынтә еиҭаҭыжьын. «Аурыс-аԥсуа жәар» (1964), авторцәа рколлектив напхгаҩыс даман, авторцәа дыруаӡәкын, аредактор хадасгьы даман, иара убас «Аԥсуа литература аҭоурых аочерк» (1967), «Аԥсуа бызшәа аграмматика. Афонетикеи аморфологиеи» (1958), «Аԥсуа алитература аҭоурых» (1986). Аԥсшәахь еиҭеигеит А. Н. Толстои, И. А. Крылов ражәеинраалақәа, М. И. Лермонтов иажәеинраала «Русалка», А. П. Чехов, А. Исаакиан ражәабжьқәа.

Ахархәара змоу алитература[аредакциазура | акод аредакциазура]

РУСЛАН ҚАПБА. Хәыхәыт Бӷажәба. Аҟәа – «Алашара» – 2005

Азхьарԥшқәа[аредакциазура | акод аредакциазура]

Ахыҵхырҭа – https://ab.wikipedia.org/w/index.php?title=Бӷажәба,_Хәыхәыт_Салуман-иԥа&oldid=135829