Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс
Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс – уи атәылақәа реиҿырԥшразы иҭырҵаауа аинтегралтә рбагоуп. Уи ауааԥсыра рыԥсҭазаареи рҵарадырреи рыҩаӡара, ауааԥсыра шаҟа ақәра нырҵуа, иара убас ауаа рыԥсҭазаара егьырҭ аганқәа зеиԥшроу шьақәнаргылоит аҭҵааразы.
Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс ианаго
[аредакциазура | акод аредакциазура]Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс – уи атәылақәа реиҿырԥшразы иҭырҵаауа аинтегралтә рбагоуп, иара ашьақәыргыларазы иахәаԥшуеит ауааԥсыра рыԥсҭазаареи рҵарадырреи рыҩаӡара, ауааԥсыра шаҟа ақәра нырҵуа, иара убас ауаа рыԥсҭазаара егьырҭ аганқәа зеиԥшроу аилкааразы арбагақәа. Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс атәылақәеи арегионқәеи реиҿырԥшразы зегьы еицырзеиԥшу мыругоуп. Атермин ахаҭа англыз бызшәала Human Development Index (HDI) абас ирыҩуеит. Иҟоуп еиҭагоу аматериалқәа рҿы уи агуманитартә ҿиара аиндекс ҳәа иахьашьҭоугьы.
Ауааԥсыра рыҿиара ауаҩы изинқәа рыхьчара иадҳәалоуп, уи атәылаҿы иқәынхо ауааԥсыра зегьы рзы апотенциал ашьақәыргылараҿы ицхыраагӡоуп. 1990 шықәса раахыс Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иҭнажьхьеит 800 инарзынаԥшуа ауааԥсыра рыҿиара иазкыз ажәахәқәа. 2018 шықәсазы ауааԥсыра рыҿиаразы ажәахә аҿы иарбоуп 189 тәыла, аҟаҵарбақәа рышьақәыргыларазы рхы иадырхәоит 2017 шықәсазтәи адыррақәа. Уахь иаҵанакыз атәылақәа рҟынтә 59 иреиҳаӡоу аҿиара аиндекс рымоуп, 53 – иҳараку аиндекс, 39 – абжьаратә индекс, 38 – тәыла илаҟәу аҿиара аиндекс рымоуп.
Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс аҭоурых
[аредакциазура | акод аредакциазура]Хаҭала уаҩык иҿиара зеиԥшроу аилкаара уадаҩуп, уи ианыԥшуеит атәылаҿы иҟоу аекономикатә ҭагылазаашьа адагьы, иара ипотенцаил атәылаҿы рхы ишадырхәогьы. Аиндекс шьақәыргылан 1990 шықәсазы гәыԥҩык аекономистцәа рыбзоурала, дара ргәыԥ напхгара аиҭон пакистантәи аекономист Махбуб уль-Хак. Иара 1985–1988 шықәсқәа раан Пакисҭан афинансқәа рминистрс дыҟан. 1996 шықәсазы иара ақалақь Исламабад еиҿикааит ауааԥсыра рыҿиара аиндекс Ацентр. Уаҟа Аладатәи Азиа арегион аҿы иқәынхо ауааԥсыра рыҿиара апотенциал зеиԥшроу аилкааразы анаукатә ҭҵаара мҩаԥыргоит. Махбуб уль-Хак иԥсҭазаара далҵит 1998 шықәсазы, иара иаҳаҭыр азы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иаԥшьнагеит аҵарауаҩ ихьӡ ала апремиа. Уи ранаршьоит адунеии арегионқәеи рҿы аҵарауа ауааԥсыра рыҿиаразы злагала дуу. Исламабад акәзар, еиҿкаауп ацентргьы, Махбуб уль-Хак ихьӡ зху. Аҵарауаҩ иихәыцыз аконцепциа, амилаҭтә ҿиара азҵаараҿы ановатортә ҟазшьа аман. Махбуб уль-Хак дицхрааит иара иҩыза – индиатәи аҵарауаҩ, Нобель ипремиа алауреат Амартиа Сен. Дара ауааԥсыра рыҿиара аиндекс анырыԥхьаӡоз иаларгалеит Платони Аристотели злацәажәоз «анасыԥ аформат». Ауаҩытәыҩса аҿиара аконцепциа агуманисттә ҟазшьа аҭаны раԥхьаӡа далацәажәеит Иммануил Кант. Иара дызусҭазаалак ауаҩы ихаҭара ауп зегь реиҳа ихадоу, зыхә ҳаракны ишьатәу ҳәа иԥхьаӡон. Кант иусумҭа «Критика чистого разума» ҳәа хьӡыс измоу аҿы ус иҩуан: «Хықәкыс иҟоу ауаҩы иоуп, дарбанзаалак, Анцәагьы уахь дналаҵан, имам азин ауаҩы хархәагак еиԥш изныҟәара».
Ауааԥсыра рыҿиаразы еиуеиԥшым ажәахәқәа рҿы ишазгәарҭо ала, ауаатәыҩса рпотенциал аекономикатә ҿиара мацара акәӡам ианыԥшуа. Уи анырра анаҭоит атәылаҿы аалыҵ иҭрыжьуа аҩаӡара зеиԥшроугьы. Аекономика, ауааԥсыра рыҿиара иацхраарц азы, атәылаҿ иҟоу амали аекономикатә лшарақәеи зегьы еицырзеиԥшзар ауп, еиҟараны зегьы ахархәаразы азин рымазар ауп. Иҟазар ауп аусурҭатә ҭыԥқәа, амамзаареи аӷарреи маҷзар ауп, еиҟаразар ауп ахацәеи аҳәсеи рзинқәа, аҵареи амедицинатә цхыраареи зегьы еиҟараны ироуроуп, асоциалтә еиҟарамра аԥыхтәуп. Ус аҳәынҭқарра еиҳа ауаҩы изааигәахоит ҳәа рыԥхьаӡоит. Аекономикатә ҿиара ари аҭагылазаашьаҿы ауаҩы идыррақәа рхархәаразы алшара инаҭар ауп. Ауаҩы ипотенциал ахархәараҿы апроблемақәа анцәырҵуа аҿиара ҟалаӡом, убри аан еиҳа ихадахоит ауаажәларра, аекономика, аҳәынҭқарра.
Аиндекс аконцепциақәа
[аредакциазура | акод аредакциазура]1990 шықәсанӡа иҿиахьаз, зекономикақәа шьақәгылахьаз атәылақәа рҭагылазаашьа еилыркаауан. Еиҳарак изхәаԥшуаз урҭ атәылақәа рекономикақәа шаҟа ирласны иҿио, ауааԥсыра ирымоу амал зеиԥшроу, атауарқәа рҭыжьразы рҭагылазашьа, иара убас амаҵзурақәа русурақәа шышьақәгылаз ауп. Аха, 1990 шықәсазы еилкаахеит уи амодель алҵшәа шамам. Убри аҟнытә, ауаажәларреи жәларбжьаратәи аиҿкаарақәа ҩбеи (Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара, Адунеизегьтәи абанк) еиқәдыршәеит 4 – концепциак. Аконцепциақәа еицырзеиԥшны иҟаз, дара шьагәыҭс ирымаз – аҿиараҿы ауаҩы иакәын хықәкы хадас иҟаз.
Раԥхьатәи аконцепциа: ауааԥсыра рыҿиара аконцепциа – 25 шықәса раԥхьа ицәырган. Питирим Сорокин абас иҩуан: «Ауаажәларра зеиԥшразаалак, иара алахьынҵа знапы иану уи иалоу ауаа роуп. Ауаажәларра ахшыҩ змам, игаӡоу ауаа рыла ишьақәгылазар, аҿиарагьы залшом. Зыхшыҩ бзиоу, аҟыбаҩ злоу ауаа рацәа ахьыҟоу атәылақәа рҿы ауаажәларрагьы еиҳа хымԥада еиҿкаауп, аицынхаразгьы еиҳа иманшәалоу аформа шьақәгылоуп. Ажәларқәа рҭоурых, дара рыҿиареи рыиаӡӡаареи, ахшыҩ азышьҭны уанахәаԥшуа иубоит, уи зегьы зыхҟьо ауааԥсыра рхаҭашьа аҽаԥсахуеит аҟнытә ауп».
Ауаажәларра ирымоу аресурс хада – ауаа роуп, шаҟа рҵарадырреи, рдоуҳатә культуреи ҳараку еиԥш, иҳаракхоит аресурсгьы. Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс арбагақәа 1990 шықәса раахыс Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара имҩаԥнаго аҿиара апрограмма аҩныҵҟа есышықәсатәи аҳасабрбақәа рҿы ианырҵоит.
Ауааԥсыра рыҿиара андекс анырыԥхьаӡо рхы иадырхәоит арбагақәа х-хкык:
- Ауааԥсыра шаҟа шықәса нырҵуа;
- Аҩышьа-аԥхьашьа ахьынӡардыруа, иахәаԥшуеит, иара убас, шаҟа шықәса аҵарадырра иақәдырӡуа;
- Ауааԥсыра рыԥсҭазаара ахаҭабзиара аҩаӡара ҭырҵаауеит амилаҭтә аваловтә хашәала зеиԥшроу еиԥш.
Иааидкыланы ауааԥсыра рыҿиара аиндекс аилкааразы рхы иадырхәоит ишьақәыргылоу, анаукатә знеишьақәа рыла ишьақәырӷәӷәоу арбагақәа рсистема. Уи асоциалтә ҿиара ахыԥхьаӡаратәии ахаҭашьатәии аҟазшьарбақәа аанарԥшуеит. Уахь иаҵанакуеит: ауаҩытәыҩсатә патенциал аҿиара аиндекс, агәабзиаразы еиуеиԥшым арегионқәа рҿы аҭагылазаашьа зеиԥшроу, аҵарадырра аҩаӡара, аекономикатә ҿиара, иара убасгьы иаҵанакуеит ауааԥсыра шаҟа ахашәала рымоу, аԥсҭбара акоеффициент, апрофессионалтә ҵарадырра аҩаӡареи уҳәа егьырҭгьы. 2010 шықәсазы, Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс аилкааразы рхы иадырхәоз акоеффициентқәа рхыԥхьаӡара иацырҵеит, аиндекс ахаҭагьы аиҭакрақәа алагалан. Уи алагьы аҭҵаараҿы ирыхәаԥшуа иалагеит иҿыцу аиндикаторқәа хԥа: ауааԥсыра рыҿиара аиндекс рыԥхьаӡон атәылақәа рекономикатә ҭагылазаашьеи агендертә аиҟарамрақәеи ирыдҳәаланы, аӷарра аиндексгьы рхы иархәаны.
Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс аҩаӡара зеиԥшроу еиԥш атәылақәа ршоит: зыҩаӡара даара иҳараку (уахь иаҵанакуеит 42 тәыла), зыҩаӡара ҳараку (43 тәыла), абжьаратә ҭагылазаашьа змоу атәылақәа (42 тәыла), зыҿиара аҩаӡара лаҟәу (42 тәыла).
Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс аформула
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аиндекс аилкааразы рхы иадырхәоит арбагақәа 3: ақәра анҵыра, аҵарадырра аҩаӡара, иара убас атәылаҿы аматериалтә ҩаӡара зеиԥшроу. Аиндекс иаанарԥшуеит тәылацыԥхьаӡа ари ауаҩ изы ихадоу аспектқәа реиқәыршәара шалыршахо. Раԥхьаӡа игәарҭоит аспектцыԥхьаӡа процентла шаҟа иҟоу, убри аан атәылақәа зегьы еицырзеиԥшу асхема рхы иадырхәоит. Ус, ақәранҵыраҿы ирыдыркылеит 85 шықәса – иҳараку рбагоуп ҳәа; аҵарадырраҿы – 100% ауаа 3 ҩаӡарак аҵара рымазар ауп, уаҩыцыԥхьаӡа изы 40000 доллар рҟынӡа атәылаҿы иҭрыжьуа атауарқәа рыхә абжьаратә рбага артәозар ауп. Уи анаҩс атәылаҿы ааизакны х-индекск рыбжьаратә арбага рыԥшаауеит.
Ақәранҵыра аиндекс: уи ишьақәырӷәӷәоу рбагоуп (ЕАР аҿиара апрограмма ишьақәнарӷәӷәеит):
- амаксималтә рбага – 85 ш.
- аминималтә – 25ш.
Аҵарадырра аиндекс (15 шықәса иреиҳау рзы):
- амаксималтә – 100%
- аминималтә – 0%
Атәылаҿы иҭрыжьуа атауарқәа рыхә абжьаратә рбага:
- амаксималтә рбага – 40000 дол
- аминималтә – 100 дол.
Иреиҳаӡоу ауааԥсыра рыҿиара рбага – 1, аминималтә – 0. Иреиҳаӡоу арбагақәа змоу атәылақәа рҿы ақәранҵыра 85 ш. рҟына инаӡозар ауп, атәылаҿы иҭрыжьуа атауарқәа рыхә абжьаратә рбага 40000 дол. ыҟазар ауп, уи анаҩс, 100% ауааԥсыра аҩышьа-аԥхьашьа рдыруазароуп, абжьаратәии иреиҳаӡоу аҵараиурҭақәеи рҿы аҵара рҵозар ауп урҭ реиҳараҩык. Зегь реиҳа иреиҳаӡоу арбага иазааигәоу тәылоуп Норвегиа, уаҟа ауаа рыҿиара аиндекс 0,944 рҟынӡа инаӡоит. Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс 0 ахьыҟоу атәылақәа рҿы ақәранҵыра 25 шықәса рҟынӡоуп иахьыҟоу, егьырҭ арбагақәагьы лаҟәуп, 100-ҩык ауааԥсыра аҩышьа-аԥхьашьа рыздырӡом. Уи аҩыза аиҵахара ыҟоуп иахьазы Сиерра-Леоне, уаҟа ауааԥсыра рыҿиара аиндекс 0,275 аҿынӡоуп иахьынаӡо. Аиндекс 0,5 иреиҵоу арбага ахьыҟоу – илаҟәу ҿиароуп ҳәа иԥхьаӡоуп, 0,8 иреиҳау - иҳараку рбагоуп ҳәа азгәаҭоуп.
Атәылақәа ауааԥсыра рыҿиара аиндекс иҳараку арбага анаадырԥшуа, ауааԥсырагьы рыԥсҭазаара ахаҭабзиарагьы ҳаракхоит. 1990 шықәса раахыс апрогресс еиԥшӡамызт. Тәылақәак рҿы аконфликтқәеи ачымазарақәеи ирыхҟьаны апрогресс аанкылан. Ус Мрагыларатәи Европеи Азиеи СССР аилыбгара иахҟьаны, 1990 шықәсазы ауааԥсыра рыҿиара аиндекс каҳауеит. Африка акәзар, уаҟа аконфликтқәеи ачымазарақәеи ирыхҟьаны ақәранҵыра акырӡа илаҟәит, уи ауааԥсыра рыҿиара аиндекс ианыԥшит. Иҟан тәылақәак рҿы апрогресс шьҭахьҟа акырӡа ианцозгьы, аамҭа кьаҿк иалагӡаны, ажәашықәсақәа рыла атәылаҿы иҟаҵаз анхдырбгоз. Аамҭа цацыԥхьаӡа атәылақәа рҿы иҟоу ауааԥсыра рыҿиара аиндекс арбагақәа еиҳа еизааигәахозаргьы, урҭ реиҟарамра убаратәы иҟоуп. Уи афакт апрогресс иаҿагылоу акоуп. Абаланс аҟамзаара, ауаа ирымоу амал ахьеиҟарам, аҵарадырра аҩаӡара аиԥшымзаара, агәабзиара аҭагылазаашьа, атехнологиақәа рхархәара ауааԥсыра иахьрымам уи аиндекс ианыԥшуеит. Уи аиҟарамра иахылҿиаауеит ишәарҭоу асоциалтә цәырҵрақәа, иҟалоит уи аекстремизмгьы цәырнагар.
Уажәтәи аамҭазы излацәажәо – аҳәынҭқарра аҩныҵҟа афинанстә еиҟарамра ауп, ус иҟоуп егьырҭ ауааԥсыра раасҭа процентк амал рацәа змоу ауаа. Хаҭала уи аҭагылазаашьа уалацәажәозар, аиҿкаара «Оксфам интернешнел» иҟанаҵаз ажәахә аҿы иаадырԥшит адыррақәа: ус, иҟоуп 8-ҩык ауааԥсыра, змал 3,6 миллиардҩык иӷару ауаа ирымоу амал иаҟароуп. Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс ахьеиҟарам атәылақәа рҿы иҟоуп агәабзиарахьчараҿгьы аиҟарамра. Зиндекс ҳараку аҳәынҭқаррақәа рҿы ақәранҵыра 79,5 рҟынӡа инаӡоит, убри аан, зиндекс лаҟәу рҿы уи 60,8 роуп иахьыҟоу. Гонконг ақәранҵыразы зегь реиҳа иҳараку арбагақәа ыҟоуп, уи 84,1 аҟынӡа инаӡоит, уи 1,6-нтә еиҳауп Сиерра-Леоне иҟоу ақәранҵаразы арбага аасҭа (52,2 ш.). Атәылақәа рыбжьара иара убас иҟоуп аҵарадырраҿгьы аиҟарамра. Зиндекс ҳараку атәылақәа рҿы ауаа аҵара рҵоит 7,5 шықәса рыла еиҳаны.
Алитература
[аредакциазура | акод аредакциазура]- Козырева М. П., Смирнов А.И. Счастье осмысленное или спонтанное. Социологическая наука и социальная политика. №4(20), 2017.
- Чепурных М. Индексы счастья: опыт Запада, социологический обзор.
- Косьмин А.Д., Косьмина Е.А., Колесников Л.Ф. Качество жизни как функция и аргумент качества человека // Вестник экономической интеграции. – 2014. – No 2. – c.14
- Горбунова Ольга Николаевна – методологии расчета, показатели и индикаторы
- Намлинская О. Экономика счастья: особенности определения и перспективы развития в условиях модернизации