Адемократиатә дунеи атеориа

Аматериал Авикипедиа аҟынтә - зхы иақәиҭу аенциклопедиа

Адемократиатә дунеи атеориа (алиберал-демократиатә теориа, мамзаргьы адемократиатә) – акыр ахархәара змоу теориоуп. Иара аилкаара ҵакы хадас иамоуп адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара амеибашьра. Адемократиатә дунеи атеориа адгылаҩцәа адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара иалыркаауеит аҭынчра шьақәзыргыло еиуеиԥшым афакторқәа: адемократиатә ҳәынҭқарра анапхгаҩцәа дара иалызхуа ажәлар рҿаԥхьа аҭакԥхықәра ду рыдуп; адипломатиатә институтқәа аԥырҵоит аконфликтқәа рҭышәынтәларазы; адемократиатә ҳәынҭқаррақәа дара-дара еиӷацәаны рхы рыԥхьаӡаӡом; адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ауаажәларратә беиара ду рымоуп, убри абеиара аибашьраҿы ибжьамӡырц азы аибашьра рхы аларгалаӡом.

Аҭоурых[аредакциазура | акод аредакциазура]

Зегь раԥхьа европатәи афилософиа аҿы адемократиатә дунеи атеориа аарԥшын анемец философ Иммануил Кант итрактат «Наунагӡа аҭынчрахь» ала. Ари аусумҭаҿы афилософ ишьақәиргылеит агипотеза: адемократиатә ҳәынҭқаррақәа жәларбжьаратәи аизыҟазаашьақәа рҿы рхы даҽакала имҩаԥыргоит идемократиатәым раасҭа, адоуҳатә принцип абзоурала адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара аҭынчра шьақәгылоит ҳәа. Кант изнеишьа аҿиара аиуит XX ашәышықәса азы. Аҵарауаҩ Рудольф Руммель адемократиатә дунеи атеориа аемпирикатә дыррақәа рыла дазнеит . Адемократиатә дунеи атеориа хыҵхырҭас иамоуп Иммануил Кант итрактат «Наунагӡа аҭынчрахь». Еиуеиԥшым аҭҵаарадырҩцәа, жәларбжьаратәи аизыҟазаашьа апроблема ҭызҵаауаз, ари адемократиатә дунеи атеориа иақәшаҳаҭхеит. Аха, иара убасгьы, ари атеориа иаҿагылоз аҵарауаа ҟалеит. Урҭ ргәаанагара абас иҟан: адемократиатә ҳәынҭқаррақәа реизыҟазаашьа аҭоурых уи аҟара идуӡам астатистикатә лкаа аҟаҵаразы, насгьы иҟаӡам ииашоу аилкаара, иарбан ҳәынҭқаррақәоу адемократиатә ҿиара змоу азы. Адемократиатә дунеи атеориа адгылаҩцәеи аҿагылаҩцәеи еиуеиԥшым досу дара ргәаанагарақәа ирыдгылоит. Адемократиатә теориа ашьақәыргылараҿы аинтерес аҵоуп аҭҵаарадырҩцәа М. Доил, Б. Рассет рдунеихәаԥшра. Доил игәаанагарала (еиҳарак Кант итеориа дадгылоит), адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыдәныҟатәи аполитика амҩаԥгараҿы иазхьаԥшуеит аҩныҵҟатәи аполитика. Адемократиатә ҳәынҭқарра аиҳабыра аибашьра ианалаго рыжәлар рҿаԥхьа аҭакԥхықәра ду рхы иадырҵоит. Еицырзеиԥшу хәызмоу апринципқәеи адемократиатә ҳәынҭқаррақәеи рыбжьара ишьақәгылоит «аҭынчратә дунеи». Б. Рассет даҽа дунеихәаԥшышьак имоуп адемократиатә дунеи афеномен азы. Рассет игәаанагарала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ирымоуп иҷыдоу адемократиатә хдырра. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы инхо ауаа рхы рыԥхьаӡоит зхы иақәиҭу, насгьы егьырҭ ауаа рхақәиҭра апату ақәызҵо ракәны. Иара убасгьы адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы инхо ауаа ашьцылахьеит аимак-аиҿак еицәажәарала аӡбара. Аҩбатәи Рассел иазгәаҭара аҟны адемократиатә дунеи атеориа афеномен хырхарҭас иамоуп аибашьра алагара апроцесс. Аибашьра иалагар зҭаху адемократиатә ҳәынҭқаррақәа реиҳабацәа ироуроуп аибашьра алагара ақәшаҳаҭразы еиуеиԥшым аҳәынҭқарратә органқәа рҟынтәи азин. Ари апроцесс иаҭахуп аамҭа, уи рхы иархәаны аҳәынҭқарра аиҳабацәа аамҭа рымоуп аибашьра алагара азҵаара аиҭахәаԥшразы, уи иалҵшәахар алшоит аибашьра алагаразы агәаанагара аԥсахра. Жәларбжьаратәи аполитика анырра Еиду Америкатәи Аштатқәа уаанӡатәи ахада Билл Клинтон ибзоурала Америка адәныҟатәи аполитикаҿы адемократиатә дунеи атеориа иаиуит аҵакы хада.. Адемократиатә дунеи атеориа иабзоураны ишьақәыргылан иҿыцу Еиду Америкатәи Аштатқәа рыдәныҟатәи аполитика. Адемократ Билл Клинтон иажәахәқәа руак аҿы абас иҳәоит: «Аҭынчра ашьақәыргыларазы адунеи аҟны зегь иаарылукаауа стратегиоуп адемократиа аларҵәара». Џьорџь Буш иакәзар, адемократиатә дунеи атеориа азы абас еиԥш агәаанагара иман: «Сара адемократиа сзадгыло, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа дара-дара аибашьра иахьаламго азы ауп. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы инхо ауаажәлар аибашьра бзиа ирбаӡом, дара ирдыруеит аибашьра иаанаго. Сара сгәы иаанагоит адемократиа адунеи ахьынӡанаӡааӡо аҭынчра шьақәнаргылоит».

Атеориа[аредакциазура | акод аредакциазура]

Алибералтә теориа ахаҭарнакцәа ргәаанагарала, адемократиатә дунеи иамоуп ачҳара. Ауаҩытәыҩса изыҳәан раԥхьа игылоуп ахыхьчара, иара убасгьы аматериалтә ҭагылазаашьа. Арҭқәа рзы ауаа дара-дара рыбжьара ацәгьаура иаҟәыҵроуп, аусеицура иалагароуп. Атеориа адгылаҩцәа ишазгәарҭо ала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара аибашьра алагаразы алшарақәа даара имаҷуп. Ас еиԥш атеориа аҿагылаҩцәа, даҽазныкгьы алшара рнаҭеит атеориа аҵакы аҿагыларазы. Дара ишазгәарҭо ала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа еиндаҭло иалагар, аибашьра аҟынӡагьы икылнагар алшоит. Аҭҵааҩцәа иалыркаауеит х-знеишьак адемократиатә дунеи атеориа аҭҵаараҿы: аинституционалтә, анормативтә, аекономикатә еицхьыԥшымра.

Аинституционалтә знеишьа[аредакциазура | акод аредакциазура]

Алиберал -демократиатә ҳәынҭқаррақәа рымчрақәа еихшоуп, урҭ аҭыԥ ду ааныркылоит атәылауаҩра змоу ауаажәлар рыла. Аиҳабыра аполитикатә шьаҿақәа аныҟарҵо иазхәыцуазароуп ауаажәларратә гәаанарага. Ргәаанагара еиқәымшәозар, дара уаҳа алхрақәа рҟны иалрымхыр алшоит.

Анормативтә знеишьа[аредакциазура | акод аредакциазура]

Адемократиатә дунеи адгылаҩцәа ишазгәарҭо ала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыгәра угар ауеит, избанзар дара жәларбжьаратәи аизыҟазаашьақәа рҿы рхымҩаԥгашьа еилкаауп. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рхы ршьоит аҭынчра бзиа избо ҳәынҭқаррақәан-

Аекономикатә еицхьыԥшымра[аредакциазура | акод аредакциазура]

Аџьармыкьатә економика, иара убасгьы адемократикатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара ахәаахәҭра дара-дара рыбжьара агәрагара шьақәнаргылоит. Атеориа ишаҳәо ала, аҳәынҭқаррақәа рыбжьара ахәаахәҭратә еизыҟазаашьақәа афеида ду рымоуп. Ибеиоу аҳәынҭқаррақәа аибашьрала азҵаарақәа рыӡбара иазҿлымҳаӡам, избанзар урҭ ирымоу абеиара рцәыӡыр алшоит. Адемократиатә дунеи атеориа адгылаҩцәа еиуеиԥшым жәларбжьаратәи ахәаахәҭратә еиҿкаарақәа раԥҵара иадгылоит. (Адунеизегьтәи ахәаахәҭратә еилазаара, Жәларбжьаратәи авалиутатә фонд.) Иҭбаау аекономикатә еизыҟазаашьақәа аҳәынҭқаррақәа рыбжьара аибашьра алагара алнаршом.

Акритика[аредакциазура | акод аредакциазура]

Еиду Аштатқәа иреиҳаӡоу ачынуаа 21-тәи ашәышықәса алагамҭаз адәныҟатәи аполитикеи аҳәынҭқарра ашәарҭадареи знапы ианыз ишазгәарҭоз ала, дара адемократиатә дунеи атеориа агәра ргаӡом. Аԥыжәара арҭоит адемократиатә дунеи атеориа иаҿагылоз аилазаашьатә реализм.

Арелистцәа[аредакциазура | акод аредакциазура]

Ареалистцәа акритика азыруеит адемократиатә дунеи атеориа аемпирикатә шьаҭа. Иаагап ҿырԥштәык. 1815–1850 шықәсқәа рзы Европа аҭышәынтәалара иахылаԥшуан Иԥшьоу Аидгыла (Урыстәыла, Австриа, Пруссиа), даҽакала иуҳәозар, идемократиатәым аҳәынҭқаррақәа. Ареалистцәа ҿырԥштәыс иааргоит адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рхатәы арратә, мамзаргьы аекономикатә интересқәа инарықәыршәан атәым ҳәынҭқаррақәа рыҩныҵҟатәи усқәа ианрылалоз (Чили, 1973), (Иран, 1950 алагамҭаз), (Индонезиа, 1960). Убасгьы иазгәарҭоит адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара ицәырҵуаз аимак-аиҿак (Венесуелатәи акризис Еиду Америкатәи Аштатқәеи Великобританиеи, 1895–1890, Франциеи Великобританиеи Фашод азҵаара азыҳәан, Руртәи акризис, Франциеи Веимартәи Ареспубликеи, 1923). Иалыркаауеит аекономикатә, аполитикатә, арратә потенциал адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы реиҟарамра, уи иахылҵуеит аиҿагылара дара рыбжьара аресурсқәа рзыҳәан. Иара убасгьы аекономикатә еицхьыԥшымра еиҟараны ишаӡам атәылақәа-алахәылацәа рыбжьара. Акыр акритика азыруеит аабыкьа адемократиа ахьышьақәыргылаз аҳәынҭқаррақәа рхымҩаԥгашьа. Ареалистцәа ргәаанагара ала, ари аҩыза аҳәынҭқаррақәа аибашьра алагара еиҳа иазыхиоуп. Убасгьы иазгәарҭоит идемократиатәым аҳәынҭқаррақәа ирылшоит аҭынчра ашьақәыргылара ҳәа. Ареалистцәа ргәаанагарала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа афеида алыргар ауеит адемократиатә режим егьырҭ аҳәынҭқррақәа рҿы ахыбгалара. Убасгьы ареалистцәа ргәаанагарала, авторитартә ҳәынҭқаррақәагьы аҭынчра ашьақәыргылара иазҿлымҳауп. Избанзар, авторитартә ҳәынҭқаррақәа реиҳабыра аибашьраҿы иаҵахар рыуаажәлар амчра аҟынтәи иахырҳәар ауеит. Убри азыҳәан дара рзы ихадоуп адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҟны еиԥш аҭынчра ашьақәыргылара. Ареалистцәа аҭоурых аҟынтәи аҿырԥштәқәа ааргоит (иаҳҳәап аколониақәа рзыҳәан аибашьра). Абарҭ ахҭысқәа адемократиатә дунеи атеориа иаҿагылоит. Иаҳнарбоит адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ринтерес ахьчаразы зегьы ишазыхиоу, аибашьра убрахь иналаҵан. Адемократиатә теориа аҿагылаҩцәа иазгәарҭоит авторитартә режимқәагьы аибашьра алагара шырҭахым, избанзар урҭ зегьы рцәыӡыр ауеит, рыԥсҭазаарагьы уахь иналаҵан.

Аконструктивизм[аредакциазура | акод аредакциазура]

Акрызҵазкуа критиканы аконструктивистцәа ирыԥхьаӡоит асоциокультуртә контекст атәамбара. Адемократиатә дунеи атеориа, иара убасгьы адемократиа аилкаа шьақәыргылан мраҭашәаратәи афилософиа аҟны, убри азыҳәан ари атеориа мраҭашәаратәи аполитологцәеи аҳәынҭқарра ахадацәеи ацхыраара рнаҭоит. Аконструктивистцәа ргәаанагарала, мчылатәи адемократизациа аҭагылазаашьа еиҳа иарцәгьоит, ҿырԥштәыс иааргоит асоциалисттә лагерқәа рҳәынҭқаррақәа. Аҵак ду арҭоит атермин «аибашьра», «аҭынчра». Аилкаара «аибашьра» уажәшьҭа арбџьартә конфликт мацара акәӡам иаҵанакуа, уахь иахыԥхьаӡалахоит маӡала абџьар аҭирагьы. Аконструктивистцәа ргәаанагарала, аҳәынҭқарра ахадацәа есымша алиберал-демократиатә нормақәа ирызхьаԥшӡом. Аҭакԥхықәра змоу ахадацәа иаларгалар ҟалоит дара рдунеихәаԥшра, адемократиатә норма иацәыхароу. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара аилибакаара ыҟазар, уи иаанагаӡом даҽа режимк змоу аҳәынҭқаррақәеи дареи рҳәатәы еиқәшәоит ҳәа. Иара убасгьы, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ирымаӡам ииашоу аилкаа, иарбан ҳәынҭқарроу идемократиатәу, мамзаргьы иавторитартәу азы. Иара убасгьы, аконструктивистцәа адемократиа иахәаԥшуеит асимволтә ҵакы аҭаны. Уи абзоурала дара еилыркаауеит иарбан ҳәынҭқарроу ирҩызоу, иарбан ирҿагылоу. Насгьы "адемократиатә дунеи" цхыраагӡоуп аҭоурыхтә гхақәа рыҟамҵразы. Иаҳҳәозар, даҽа жәларбжьаратә еибашьрак аламгаразы.

Алитература[аредакциазура | акод аредакциазура]

  • Thomas S. Szayna, Daniel Byman, Steven C. Bankes, Derek Eaton, Seth G. Jones, Robert Mullins, Ian O. Lesser, William Rosenau (2015) The Emergence of Peer Competitors A Framework for Analysis — C.148
  • F. Chernoff. The Study of Democratic Peace and Progress in International Relations // International Studies Review. 2004. No 6.-C. 51
  • John M.Owen How Liberalism Produces Democratic Peace// International Security 19.2 (1994)-C.87
  • Цыганков А. Кризис идеи «демократического мира» // Международные процессы. — 2005. — Т.3, № 3.-C.33
  • John M.Owen How Liberalism Produces Democratic Peace// International Security 19.2 (1994)- C.93-94
  • A. Moravcsik.Taking Preferences Seriously: A Liberal Theory of International Politics. International Organization Volume 51, Number 4 (Autumn 1997) -C.518-520
  • John M.Owen How Liberalism Produces Democratic Peace// International Security 19.2 (1994)-C.94
  • Thomas S. Szayna, Daniel Byman, Steven C. Bankes, Derek Eaton, Seth G. Jones, Robert Mullins, Ian O. Lesser, William Rosenau (2015) The Emergence of Peer Competitors A Framework for Analysis-C.151
  • Paul C. Avey, Michael C. Desch. What Do Policymakers Want From Us? Results of a Survey of Current and Former Senior National Security Decision-makers Архивная копия от 12 апреля 2016 на Wayback Machine. // International Studies Quarterly, Vol. 58, No. 4 (December 2014)
  • Цыганков А. Кризис идеи «демократического мира» // Международные процессы. — 2005. — Т.3, № 3.-C.35
  • J.Mearsheimer. Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War. International Security, 15(1) (1990)-C.45
  • Цыганков А. Кризис идеи «демократического мира» // Международные процессы. — 2005. — Т.3, № 3.-C.36
  • Цыганков А. Кризис идеи «демократического мира» // Международные процессы. — 2005. — Т.3, № 3.-C.38
  • Farnham B. The Theory of Democratic Peace and Threat Perception // International Studies Quarterly. — 2003. — Vol. 47. — No. 3-C.398
  • Кант И. К вечному миру — М.: Московский рабочий, 1989.
  • Цыганков А. Кризис идеи «демократического мира» // Международные процессы. — 2005. — Т.3, № 3.
  • Окунева Е. С. Критика теории «демократического мира»: от реализма к конструктивизму. Сравнительная политика. 2015;6(4(21)).
  • А.Moravcsik.A Liberal Theory of International Politics. International Organization Volume 51, Number 4 (Autumn 1997)
  • Thomas S. Szayna, Daniel Byman, Steven C. Bankes, Derek Eaton, Seth G. Jones, Robert Mullins, Ian O. Lesser, William Rosenau (2015) The Emergence of Peer Competitors A Framework for Analysis.
  • John M.Owen How Liberalism Produces Democratic Peace// International Security 19.2 (1994).
  • F. Chernoff. The Study of Democratic Peace and Progress in International Relations // International Studies Review. 2004. No 6.
  • J.Mearsheimer. Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War. International Security, 15(1) (1990).
  • Hermann M.G., Kegley C.W. Rethinking Democracy and International Peace: Perspectives from Political Psychology // International Studies Quarterly. — 1995. — Vol. 39. — No. 4.
  • Farnham B. The Theory of Democratic Peace and Threat Perception // International Studies Quarterly. — 2003. — Vol. 47. — No. 3.
  • Risse-Kappen T. Democratic Peace — Warlike Democracies? A Social Constructivist Interpretation of the Liberal Argument // European Journal of International Relations. — 1995. — No. 1 -December.
  • Layne, Christopher. Kant or cant: The myth of the democratic peace // International security 19.2 (1994):