Апрезиденттә ҳәынҭқарра

Апрезиденттә ҳәынҭқарра (алаҭ. praesidens аҟынтә, ажәа президент иаанаго аԥхьа итәоу ауп) — ари ареспубликатә напхгараҭара аформақәа иреиуоуп. Уи убас еиԥш республикоуп, уа инхо ажәлар иалырхуа атәыла иреиҳаӡоу азакәанԥҵаратә орган мацара акәӡам, урҭ далырхуеит аҳәынҭқарра ахадагьы, уи аамҭаказы анагӡаратә мчрагьы хадас дамоуп.

Аиҳабыра ракәзар, апрезидент иҿаԥхьа аҭакԥхықәра рымоуп, урҭ аҭыԥқәа рызҭо, амаҵзура иахазыргыло, иамхтәу, иаҭатәу зыӡбо апрезидент иоуп. Атәыла ахада азин имоуп апарламент иаднакыло азакәанқәа авето рықәҵара. Иара убасгьы, атәыла ахада арбџьармчқәа ркомандаҟаҵаҩ иоуп. Апрезидент дызхагылоу атәыла жәларбжьаратәи арена аҟны ахаҭарнакс, ӡыргаҩыс дыҟоуп.

Апрезиденттә ҳәынҭқарра аилыркаара

Адемократиатә дунеи аҟны анапхгараҭара аформақәа еиуеиԥшым. ԥҟараны ишаԥҵоу еиԥш, аҳәынҭқарра напхгара азҭо иоуп аӡбамҭақәа рыдкыларагьы азин змоу. «Апрезиденттә ҳәынҭқарра» ахьӡ акәзар, уи зегьы аҳәоит. Уи азын Аконституциа аԥхьарагьы аҭахым. Ари аҳәынҭқарра хадара азиуеит апрезидент. Иара иоуп амаҵзуратә хаҿыс иҟоу, азинқәа зегьы змоу. Иара иоуп издызкыло зегь реиҳа ҵакы змоу аӡбамҭақәа. Жәаҳәарада, арҭқәа зегьы азакәанԥҵаратә актқәа ирнуп. Ус шакәугьы, иарбан ҳәынҭқарразаалакгьы аиҿартәышьа Аконституциа ауп ишьақәзыргыло. Ари азакәан аҟны иарбоуп аҳәынҭқарра аусушьа амеханизмқәа зегьы. Иара убасгьы, уа иазгәаҭоуп аӡбамҭақәа рыдкылашьа аиҿкаара, амаҵзуратә хаҿқәа, урҭ рнапаҵаҟа иҟоу уҳәа. Президенттә ҳәынҭқарраны иԥхьаӡоуп аҳәынҭқарра, уи ахадас иҟоу азинқәа зегьы имоуп. Ахада иоуп анагӡаратә мчра аусурагьы ҳәаақәызҵо. Иҟалалоит ус еиԥш аҭагылазаашьақәа, аамҭақәак рзы иара аминистрцәа реилазаарагьы напхгара анаиҭо.

Апрезиденттә ҳәынҭқарра аҷыдарақәа

Ас еиԥш аҳәынҭқарра аиҿкаашьа аформа аҷыдарақәа иреиуоуп уи аӡәы дахьахагылоу. Ара амчра зегьы апрезидент иҟны еизакуп. Иара анагӡаратә мчра напхгара аиҭоит, аминистрцәа аиҭоит, урҭ рҟынтәи аҳасабрбақәа идикылоит. Абра идыртәу, апрезиденттә ҳәынҭқарра – ари теориатә еилкаароуп. Апрактика аҟны аусура амеханизмқәа зегьы аҭыԥантәи акониунктуреи атрадициақәеи ирхьырԥшны ишьақәдыргылоит. Иаагап ҿырԥштәыс аҳәынҭқарра ахада иалхрақәа. Мексика акәзар, Ахада иалхрақәа ишиашоу жәлары зегьы рыбжьаҭарала имҩаԥысуеит. Еиду Америкатәи Аштатқәа (США) рҟны ишиашоу акәымкәа, ажәлар ргәаҳәара нарыгӡоит. Уи иаанаго, ауаа дара ргәазыҳәара азгәаҭара «алхыҩцәа» ҳәа ззырҳәо ҷыдалатәи ауаа инарыгӡоит. Урҭ роуп апрезидентс иҟалогьы далызхуа. Даҽазныкгьы иазгәаҳҭап апрезиденттә ҳәынҭқарра аҟны алхрақәа рымҩаԥгашьа амеханизмқәа шеиуеиԥшым. Апрезиденттә ҳәынҭқарра аҷыдара хадақәа алаҳкаауазар, ара имҳәакәаны узаҩсуам апарламентнҭыҵтәи аҳәынҭқарра аԥҵашьа аформагьы. Фактны иазгәаҭатәуп атәыла Ахада шиакәу аминистрцәа азҭо. Дара иара иҿаԥхьа аҭакԥхықәра ду рыдуп. Иара убасгьы, апрезиденттә ҳәынҭқарра иаҷыда ҟазшьақәаны иҟоуп амчрақәа реихшара. Уи иаанагоит аҳәынҭқарра Ахада азин шимам апарламент аҿҳәара нҵәаанӡа аимырпра, аха апарламент иара аганахь ала аминистрцәа реилазаара ахь нырра амам.

Апрезиденттә ҳәынҭқарра аҷыдара хада

Аҳәынҭқарра азакәанқәа урыламлакәан ус насҭха уахәаԥшуазар, уи анапхгараҭара аформа аилкаара даара иуадаҩхоит. Апрезиденттә ҳәынҭқарра иамоу аҷыдара, убоит амассатә информациатә хархәагақәа иҟарҵо адырраҭарақәа рҟынгьы. Уи аҷыдара апрезидент далнакаауеит егьырҭ атәылақәа реиҳабыра рҟынтәи.

Аус злоу уи ауп, апрезидент ас еиԥш иҟоу аҳәынҭқарра аҟны алшара дуқәа ахьимоу ауп. Зегьыҵәҟьа ракәымзаргьы, лшарақәак рзынхоит апарламенти аиҳабыра реилазаареи. Аха урҭ еиҳарак аилацәажәаратә функциақәа роуп инарыгӡо. Иҟаҵатәу шыҟаҵатәу шьақәзырӷәӷәо апрезидент иоуп. Иара тәылақәак рҟны аҳәынҭқарра реиҳабыра напхгара риҭоит. Ас еиԥш аҭагылазаашьа ыҟоуп Беларусиа, Узбекисҭан, Ҟазахсҭан.

Ареспубликақәа рҟны ахада инапхгарала аколлегиалтә органқәа аус руеит. Уа аӡбамҭақәа ирылацәажәоит, аус рыдырулоит. Аха арҭ аӡбамҭақәа рыдкыларазы атәыла Ахада иажәа ауп ихадоу. Иара адокументқәа инапы рыҵаиҩуеит, иарбан органзаалакгьы зынагӡара хадараны иҟоу. Иара иоуп издызкыло амчратә еилазаарақәа рнапхгаҩцәа рҟынтә аҳасабрбақәа. Атәылақәа Уругваи, мамзаргьы Коста-Рика реиԥш иҟоу рҟны, аминистрцәа русуразы аҳасабырбақәа апарламент алахәылацәа роуп изызнарго. Дара роуп урҭ рамхразгьы азинмчы змоу. Аха, ас еиԥш ахҭысқәа ари аҩыза анапхгараҭара аформазы иҟазшьарбагам.

Адемократиа апринципқәа рықәныҟәара

Ус еиԥш иунарбар ауеит, апрезиденттә республика ахьышьақәгылоу аҳәынҭқаррақәа тоталитартәуп ҳәа. Избанзар, уа амчрақәа рацәаны аӡәы инапаҟны иҟоуп азы. Ахаҭарнакратә орган аганахь ала ахылаԥшра, уи аусура акы иаҿырԥшуп. Аха ас еиԥш иҟоу аҳәынҭқаррақәа рконституциа аҟны иагәылоуп даҽа механизмк, адемократиатә принципқәа азгәазҭо.

Аус злоу алхрақәа роуп. Ишаԥу еиԥш, аҳәынҭқарра ахада иалхразы рыбжьы арҭоит атәылауаа зегьы. Даҽакала иуҳәозар, ауаа ирымоуп алшара, рыԥсҭазаара шықәсқәак ирылагӡаны изхьыԥшхо иалхра апроцесс анырра аҭаразы. Ҿырԥштәыс иаагозар, атәылақәа Мексикеи Мысреи (Египет) ртәылауаа алхырҭатә ҭыԥ аҟны рыбжьы ирҭоит зыгәра рго акандидат. Акандидатцәа ркадидатурақәа ықәзыргыло апартиақәа роуп, даҽакала иуҳәозар, хшыҩҵакык еиднакыло атәылауаа реилазаара.

Зынӡа даҽа механизмк азгәаҭоуп Еиду Америкатәи Аштатқәа Рконституциа аҟны. Ари атәылаҟны атәылауаа апрезидентрахь акандидат изы акәӡам рыбжьы зарҭо, ара рыбжьы зырҭо ауаҩы дара рыхьӡала аплебисцит далахәхоит. Ас еиԥш алхратә принципқәа инахыкәшаны имҩаԥырго ҳәа иашьҭоуп.

Изеиԥшроузеи анапхгараҭатә форма Урыстәыла?

Ахыҵхырҭақәа рҟны ари атемазы аимак — аиҿакқәа цоит. Аӡәырҩы убас еиԥш агәаанагара рҳәоит – Урыстәыла — ари президенттә ҳәынҭқарроуп ҳәа. Даҽа џьоукы ишьақәдырӷәӷәоит атәылаҟны еилаԥсоу анапхгараҭаратә форма аҭыԥ амоуп ҳәа. Аха ара Аконституциа иазхьаԥштәуп. Азакәан хада, аҳәынҭқарра Ахада изинмчи истатуси, Афедералтә еизареи Урыстәылатәи Афедерациа аиҳабыреи ирызкыз аҟәшақәа анализ азызуз аҭҵааҩцәа лкаак иазааиуеит. Ари алкаа иаҳәо акоуп, Урыстәыла ари президенттә республикоуп. Уи Ахада даара иҭбаау азинмчы имоуп. Ас еиԥш алкаа ҟазҵо аҭҵааҩцәа раппонентцәа ишазгәарҭо ала, арҭ азинмчқәа Урыстәылатәи Афедерациа Ахеилак ҷыдалатәи аӡбамҭақәа рыла ишьақәнарӷәӷәар ауп. Дара ззаиуа апрезидентбжатә ҳәынҭқарра ауп. Убри аан иҳәатәуп арҭ аспециалистцәа ас еиԥш атәылаҟны апарламент даара иԥсыҽуп ҳәа шырыԥхьаӡо.

Апрезиденттә ҳәынҭқарра аҟны анапхгара

Ҳарзааҭгылап анагӡаратә мчрақәа русура апринципқәа. Уи, ишаԥу еиԥш, ауаажәларра рыԥсҭазаара ианыԥшуеит. Адемократиа апринцип убас еиԥш амчратә еилазаара азԥхьагәанаҭоит, уи амахәҭақәа дара-дара хылаԥшра анырзыҟарҵо. Ари аганахь ала апрезидентә ҳәынҭқарра идеалтәым.

Аус злоу, анагӡаратә мчра еснагь аҳәынҭқарра Ахада хылаԥшра ахьеиҭо ауп. Иара имоуп азин министрс рыҟаҵара изыманшәалоу ауаа. Урҭ рамхрагьы илшоит ауаажәларра ргәаанагара иахьмырԥшыкәан.

Абра иҳәатәуп, тәылақәак рҟны апрезидентә напхгараҭара аформа аҟны зыӡбахә ҳамоу ашьақәгылашьа аиҭакрақәа шалагалоу. Уа апарламент азин амоуп анагӡаратә мчра анырра аҭаразы. Ҿырԥштәыс иагозар – аиҳабыра рлахәылацәа русура хылаԥшра аҭара. Урҭ раҭаразы апарламент иазҵаатәызар, уи ус иагьыҟаҵатәуп азы, ара иузҳәом злеишәа ӷәӷәоу апрезиденттә ҳәынҭқарра аӡбахә.

Апрезиденттә ҳәынҭқарра шьахә

Тәылақәак рҟны убас еиԥш анапхгараҭаратә форма аҭыԥ амоуп, аҳәынҭқарра Ахада амчратә зин амазаара ала зегьы данақәиҭу. Усҟан ауп апрезиденттә ҳәынҭқарра шьахә ҳәагьы аназырҳәо. Ара амчра аҽеиҩнашом. Аӡәы заҵәык иоуп амчра ахәҭақәа зегьы напхгара рызҭо, урҭ ыҟазар. Адемократиатә уаажәларра аҟны аус зуа асистема уи иаҟазшьаҷыдам. Апрезидент ишакәызаалак ныррак узиҭом. Ас еиԥш анапхгараҭара аформа мрагыларатәи атәылақәа роуп изҷыдаҟазшьоу. Ҿырԥштәыс лассы-лассы иааргоит Туркментәыла, мамзаргьы Латинтәи Америка атәылақәа.

Апрезиденттә республика аилкаара зынӡак иуадаҩӡам.

Ас еиԥш аилазаара аҟны аҳәынҭқарра Ахада акыр азинқәа рзы аҭакԥхықәрақәа идуп. Аха, усҟан адемократиа апринципқәа ирықәныҟәома, ирықәымныҟәома аилыргара аҭахуп, ишьақәгылоу иалкаау ҭагылазаашьак иахьырԥшны. Аҳәынҭқарра аргылара – ари даара иацклаԥшны изызнеитәу усуп. Атрадициақәа рызхьаԥшра ари аус аҟны аҵак ду амоуп.

Апрезиденттә ҳәынҭқарра ихадароу, даҽакы излаламҩашьо аҟазшьаҷыдарақәа

Апрезиденттә ҳәынҭқара ихадоу, даҽакы излаламҩашьо ҟазшьаҷыданы иамоуп (апарламенттә республика иаҿырԥшны уахәаԥшуазар) анагӡаратә мчра, уи ашьақәгылара, аҭагылазаашьа, аусура, аҭакԥхықәра азакәанԥҵаратә мчра иаҟәыганы иахьыҟоу. Арҭ аҳәынҭқарратә мчрақәа реизыҟазаашьақәа рсистема акәзар, шьаҭас иамоу наҟ-ааҟтәи аибакапанреи анагӡареи роуп. Абарҭқәа рҟынтәи ицәырҵуеит егьырҭ апрезиденттә ҳәынҭқарра акрызҵазкуа аҷыдаҟазшьақәагьы: апрезидентгьы, апарламентгьы алызхуа ажәлар роуп; апрезидент азин имам иара ианиҭахха аамҭазы апарламент иара аҿҳәара нҵәаанӡа аимырпра (аконституциатә ԥҟарақәа ирықәымшәозар), апарламентгьы аҳәынҭқарра ахада имаҵзура дырзамхуам (аимпичмент рыларымҳәар), насгьы аиҳабыра рахь агәрамгара аарԥшны ԥхьатәара ирзышьҭуам; атәыла анапхгараҭараҟны ироль дууп аҳәынҭқарра Ахада, уи лассы-лассы аҳәынҭқарреи анагӡаратә мчреи хадас дрымоуп; апрезидент ихаҭа иоуп аиҳабыра азҭо, насгьы ԥхьатәара изышьҭуа; аминистрцәа аиҭоит, иамихуеит; апрезиденти иара иеиҳабыреи апарламент аҿаԥхьа рполитикеи русуреи рзы ҭакԥхықәра рыдым (аиҳабыра ас еиԥш аҭакԥхықәра ахьрыду аҳәынҭқарра Ахада иҿаԥхьа ауп), апарламент акәзар, аминистрцәа азамхуам, дара азакәан еиларымгазар; апрезидент азин имоуп апарламент иаднакыло азакәанқәа аамҭала рыдкыларазы ахырԥара, аха апарламент иалшоит, иара аилазаараҿы иҟоу рыбжьқәа реиҳарала ас еиԥш аӡбамҭа аԥыхра; Иҟоуп ҭагылазаашьақәак, аҳәынҭқарра Ахада иреиҳау анагӡаратә мчра амаҵзурауааи аӡбаҩцәеи раҭара аан апарламент, мамзаргьы апалата алахәылацәа рақәшаҳаҭра аниҭаху; аҳәынҭқарра Ахада инапы зҵеиҩуа жәларбжьаратәи адокументқәа аратификациа азнаур ауп апарламент; аӡбаратә мчра хылаԥшра анаҭоит аконституциеи азакәантә актқәеи рынагӡара, насгьы ишьақәгылоу азинмчы ақәныҟәара.

Апрезиденттә ҳәынҭқаррақәа еицырзеиԥшу ҳәаақәак ирҭаку аиԥшзаара шрымоугьы, иахьеиԥшымгьы ыҟоуп. Ҿырԥштәыс иаагозар (Еиду Америкатәи Аштатқәа, Бразилиа), апрезидент ихаҭа аминистрцәа реилазаарагьы дахагылоуп, егьырҭ атәылақәа рҟны – аҳәынҭқарра Ахада инаиваргыланы иҟоуп — аиҳабыра, Аминистрцәа рхеилак, урҭ напхгара риҭоит аԥыза — министр (Урыстәыла, Мысра уб. егь.).

Еиду Америкатәи Аштатқәа, Нигериа уҳәа тәылақәак рҟны апрезидент аминистрцәа анеиҭо асенат ақәшаҳаҭра аҭахны иҟоуп, Бразилиа акәзар, ус еиԥш аҭахны иҟам. Акыр апрезиденттә ҳәынҭқаррақәа рҟны, азин ыҟоуп даҽа напхгараҭаратә формақәакгьы, иаҳҳәозар, аиҳабыреи аминистрцәеи апарламент ианахьыԥшу. Ас еиԥш иҟоу республикақәак рҟны дыҟоуп, иара убасгьы, аҳәынҭқарра Ахада ихаҭыԥуаҩы (Еиду Америкатәи Аштатқәа, Мысра...). Иара убасгьы, иумбарц залшом ҳәаак иҭакыу президенттә формак змоу аҳәынҭқаррақәа рҟынгьы Ахада имчра иаҵанакуа аиԥшымзаара ӷәӷәақәа анамоу. Усҟан аҳәынҭқарра Ахада инапаҵаҟа иҟалоит иҷыдоу азин амазаара, даҽакала иуҳәозар, амчра зегьы уи амчра ду змоу апрезидент ҳәынҭқарра ҳәа азырҳәоит.

Лассы-лассы ас еиԥш аҭыԥ рымоуп хаз игоу, аҿиараҿы акыр еиҵаханы иҟоу латинтәи америкатәи, африкатәи, азиатәи атәылақәа рҟны, насгьы еиҳарак апрезидент имчра арратә хҳәарақәа ирыбзоураны иахьышьақәырӷәӷәаз, убасгьы аҳәынҭқарратә мчра адемократиатә традициақәа ирықәшәо иахьеиҿкаамыз атәылақәа рҟни, иахьа ҿыц адемократиа амҩа иқәлази (Урыстәыла, Узбекистан уб.егь.). Апрезиденттә ҳәынҭқарра бзиарас иамоу

Апрезиденттә ҳәынҭқарра аҳәынҭқарратә напхгараҭара аформак еиԥш иамоу ахаҭабзиарақәа азгәаҭамзарц залшом.

Зегьраԥхьа иргыланы, ари аҳәынҭқарра амчра аихшаразы иҭышәынтәалоу аҭагылазаашьақәа аԥнаҵоит.

Иҩбахаз, ажәлар зегьы еицалырхуа атәыла Ахада атәыла акзаара дахаҭароуп, амилаҭ ракзаара дасимволны дықәгылоит…

Ахԥатәи, ари аформа иалнаршоит, атәыла аҿиара аан акризистәи аиасратәи етапқәа раан даара ихадоу, иреиҳаӡоу анапхгараҭаратә мчра анапык аҟны аагара, иаарласны, акрызҵазкуа амилаҭбжьаратә проблемақәеи рыӡбара, амчрақәа реизакра.

Иԥшьбатәихаз, апрезиденттә напхгараҭаратә форма даара иарԥсыҽуеит лассы-лассы зҽызыԥсахуа апартиатәи афракциатәи еизыҟазаашьақәа, апарламент аусураҟны иуԥыло ацәырҵрақәа. Убриаан иазгәоумҭарц залшом, апрезиденттә республика аҳәаақәа ирҭагӡаны ишазҳауа азакәанԥҵаратәи анагӡаратәи мчрақәа реиҿагылара, еиҳаракгьы ас еиԥш аҭыԥ аиуеит апрактика аҟны иалху Ахада партиак ахаҭарнакс даныҟоу, апарламент адепутатцәа реиҳараҩык даҽа партиак, мамзаргьы блокк ианахаҭарнакцәоу. Аҵыхәтәаны иаагоу аҭагылазаашьа изныкымкәа аҭыԥ аман Еиду Америкатәи Аштатқәеи Урыстәылеи рҟны.

Азхьарԥшқәа