Перейти к содержанию

Шәлиман I

Азхьарԥшқәа рредакциазура
Аматериал Авикипедиа аҟынтә - зхы иақәиҭу аенциклопедиа
Шәлиман I Ҟаимаҭ

осман. سليمان اول

Süleymân-ı evvel
Аҭырқәа асулҭан
Амаҵураҭыԥ ахь:
цәыббрамза 22, 1520 ш. – цәыббрамза 6, 1566 ш.
Аԥыза-министр

Ԥири Меҳмеҭ-ԥашьа

(1520—1523)

Ибраҳим-ԥашьа

(1523—1536)

Аиас Меҳмеҭ-ԥашьа

(1536—1539)

Дамат Лиутфи-ԥашьа

(1539—1541)

Ҳадым Шәлиман-ԥашьа

(1541—1544)

Дамат Русҭам-ԥашьа

(1544—1553, 1555—1561)

Дамат Ҟара Аҳмаҭ-ԥашьа

(1553—1555)

Семиз Алы-ԥашьа

(1561—1565)

Соколлу Дамат Меҳмеҭ-ԥашьа

(1565—1566)
Аԥхьа иҟаз Селым I Амҽеи
Аҭынха Селым II
Аира абҵарамза 6, 1494 ш.
Ҭрабзан, Османтәи аимпериа
Аԥсра цәыббрамза 6, 1566 ш.
Сигетвар, Османтәи аимпериа
Аԥсра зыхҟьаз дизентерия
Аԥсыжра аҭыԥ Аџьаама Сулимание
Атәылауаҩра Османтәи аимпериа
Абызшәақәа Аҭырқәа бызшәа
Аԥҳәыс

1) Фиулане-ҳаҭун 2) Гьулфем-ҳаҭун 3) Гьулбаҳар Маҳидевран-сулҭан

4) Хьуррем (Ҳәыррем)-сулҭан
Ацынхаҩы Фюлане-хатун,
Гюльфем Хатун
Ани аби

Селым I Амҽеи

Ҳафса-сулҭан
Ахәыҷқәа Шеҳзаде Мысҭафа, Шеҳзаде Меҳмеҭ, Миҳримаҳ, Селым II, Шеҳзаде Баиазид, Шеҳзаде Мурад, Разие-сулҭан, Шеҳзаде Џьыҳангьыр, Шеҳзаде Абдулла, Фатманур-сулҭан, Шеҳзаде Маҳмыд, Нур-сулҭан.
Ауацәа Хатидже-султан, Бейхан Султан, Шах Султан, Фатьма Султани Хафса Султан (ашьцәеи аиаҳәшьцәеи)
Нергисшах Султан (аԥа иԥҳа/аԥҳа лыԥҳа)
Анхарҭа Топкапы
Аусура апоет,
аҳ,
законодатель,
ар рԥыза,
аполитик
Адин аислам
Анаԥынҵамҭа

Шәлиман I Ҟаимаҭ ― Османтәи Аимпериа асулҭан (1520–1566), 1538 инаркны аҳалифс дыҟан. Селым I иԥа. Европаҿы еиҳарак Шәлиман Ҟаимаҭ ҳәа иашьҭоуп, аԥсылман дунеи аҿы - Шәлиман Кануни (Азакәанԥҵаҩы).                                                                                                   Шәлиман Османтәи адинастиа иреиҳау асулҭан ҳәа дыԥхьаӡоуп; иара ихаан Османтәи ҳәынҭқарра аҿиара апогеи аҟынӡа инеит[1]. Шәлиман I ихаан, Османтәи Аимпериа Европеи, Мрагылара Ааигәеи, Абжьаратәи амшыни рҿы адгьылқәа ӷәӷәала ирҭбааит[2], насгьы акультуратә, алитературатә, архитеқтуратә ҿиара аҩаӡара аҟынӡа инеит[3].

Ақәыԥшра                      

[аредакциазура | акод аредакциазура]

Шәлиман I диит Ҭрабзан, еиуеиԥшым ахыҵхырҭақәа рҿы еиуеиԥшым арыцхәқәа иаадырԥшуеит, еиҳарак ҩба: 1494 шықәса абҵарамза 6 ма 1495 шықәса мшаԥымза 27[4]. Иаб асулҭан Селым I иакәын; иан Ҳафса-сулҭан, версиак ала, азыхә ҭыԥҳа лакәын. 1512 шықәсанӡа Шәлиман Каффа беилербеис дыҟан[5]. 1520 шықәсазы иаб данԥсы, Шәлиман Маниса (Магнезиа) агубернаторс (аҳмадас) дыҟан[6]. Ҩажәи фба шықәса анихыҵуаз дсулҭанхеит. Акардинал Уолси уи изкны акрад Генрих VIII Тиудор иаҳҭынраҿы Венециатәи ацҳаражәҳәаҩ диацәажәеит:

«Ари асулҭан Шәлиман ҩажәи фба шықәса ихыҵуеит, ахшыҩ бзиа имоуп; иаб иеиԥш ихы мҩаԥигар, хицәшәар ақәхоит».[7]

Аполитика, аҳәаанырцәтәи аибашьрақәа

[аредакциазура | акод аредакциазура]

Шәлиман I иаҳра далагеит Селым иҭаикыз мысратәи атҟәацәа раушьҭрала[8]. Европауаа иара аҳра ахьиоуыз еигәырӷьеит, аха Шәлиман иаб иеиԥш аиааира агара бзиа иибон. Раԥхьаӡа уи венециаа дырҩызан.

Шәлиман I Венгриеи Чехиеи ркрал Лаиош (Лиудовик) II иахь ацҳаражәҳәаҩ дишьҭит, аҳаҭырқәҵара азыҳәан[9]. Акрал дқәыԥшын, аԥышәа имамызт, насгьы амагнатцәа рнапхгара дақәныҟәон, урҭ рҽырԥагьаны аҭырқәцәа рҳәарақәа мап рцәыркит, рыцҳаражәҳәаҩ абахҭа дҭаркит (егьырҭ ахыҵхырҭақәа рыла, уи дыршьит[9], уи ауп амзыз знаҭаз аибашьра.

1521 ашықәс азы Шәлимани ируааи Дунаи аӡиас аҿы иҟаз Сабак ҳәа изышьҭоу абаагәара иганы Белград иакәшеит. Белградтәи агарнизон акыраамҭа иарҿагылон; аҵыхәтәантәи 400 ҩык еиқәхаз рыҽрырҭеит, аха иаразнак аҭырқәцәа ықәырхеит. 1522 ашықәсазы Шәлиман ар ду иманы Родос дыӡхыҵит, ԥхынҷкәынымза 25 азы аамсҭацәа-аиуанистцәа баахырӷәӷәарҭа хада аҽаҭара ҟанаҵеит. Аҭырқәцәа ацәыӡ дуқәа шроузгьы, Родос, насгьы уи акәша-мыкәша иҟаз адгьылбжьахақәа Ҭырқәтәыла иахәҭакхеит. 1524 ашықәс азы Џьеддаҟынтәи иӡхыҵыз аҭырқәа флот Амшын Ҟаԥшь аҿы апортугалцәа рҿаԥхьа аиааира ргеит, убас ала амшын аамҭала европауаа ирымырхит. 1525 ашықәсазы, фышықәса раԥхьа аҭырқәцәа рхьыԥшыс иҟалаз ашхәарҳәҩы Ҳаиреддин Барбаросса, аҵыхәтәан Алжир аҿы иҽышьақәирӷәӷәеит; уи аамҭа инаркны, Алжиртәи афлот Османтәи Аимпериа амшынтә еибашьрақәа раан амч ду анаҭон.

1526 ашықәсазы Шәлиман 100 азқьтәи ар Венгриахь идәықәиҵеит; 1526 шықәсазы нанҳәа 29 азы Мохачатәи аибашьраҿы аҭырқәцәа Лаиош II ир иқәырхеит, акрал ихаҭа дыбналаны дышцоз аӡмах дӡааҟәрылеит. Венгриа идырбгеит, жәа-нызқьҩыла ауааԥсыра аҭырқәцәа тәыс иргеит. Чехиагьы абри аҩыза аԥеиԥш аҟынтәи еиқәырхеит Австриатәи Габсбургцәа рдинастиа аҵаҟа аҟазаара: уи аамҭа инаркны Австриеи Ҭырқәтәылеи рыбжьара аибашьрақәа ҟалеит, урҭ реибашьрақәа рҭыԥ еснагь Венгриа акәын. 1527-1528 ашықәсқәа рзы аҭырқәцәа Босниеи, Герцеговинеи, Славониеи рнапаҿы иааргеит. 1528 азы Трансильваниа (Румыниа) анапхгаҩы Ианош I Заполиаи, Венгриа аҳратә ҭыԥ азықәԥаҩ, Шәлиман ихьыԥшыс дҟалоит. Изинқәа рыхьчаразы ҽыҵгас иҟаҵаны, 1529 шықәсазы нанӡәамзазы Шәлиман Венгриа аҳҭнықалақь Буда игеит, уи ашықәс азы цәыббрамзазы, 120 000 асқьарцәа напхгара рыҭаны, Вена дақәшеит, Бавариагьы дақәлеит. Аимпериатә арқәа рҟынтәи аҿагылара ӷәӷәеи, иара убасгьы ақәылацәа рыбжьара иҟалаз аепидемиақәеи, афатә азымхареи ирыхҟьаны асулҭан ақәылара аанкыланы Балканқәа рахь дхынҳәырц акәхеит[10]. Шәлиман даныхынҳәуаз ақалақьқәеи абаашқәеи рацәаны ықәихит, зықьҩыла абаандаҩцәа игеит.

1532-1533 шықәсқәа рзы ҿыц имҩаԥысыз Австриа-аҭырқәа аибашьра Ҭырқәтәылатәи аҳәаа иаԥну Кьозег агара мацарала иԥкын. Уи ахыхьчара ӷәӷәа Шәлиман игәҭакқәа ԥхасҭанатәит, избанзар иара Вена ҩаԥхьа дакәшарц игәы иҭан. Аинышәарала Австриа Ҭырқәтәыла мраҭашәаратәии агәҭантәии Венгриа аҿы амчра шамоу азханаҵеит, насгьы есышықәса 30 нызқь дукат ршәалар акәын. Шәлиман уаҳа Вена даҿагыланы ақәылара ҟаимҵеит, еиҳаракгьы уи аибашьраҿы австриаа рымацара ракәымкәа, аиспанцәагьы ирҿагылеит: Богемиеи Венгриеи ркрал, арцгерцог Фердинанд I Австриатәи иашьа, Испаниа акрал, насгьы Аԥшьа Аурымтә Аимпериа аимператор – Карл V Габсбург. Аха Шәлиман имчра убриаҟара идуун, ақьырсиантә Европа иреиҳаӡоу атәылақәа ркоалициа дырҿагыланы ажәыларатә еибашьра қәҿиарала имҩаԥигон.

1533 ашықәс азы Шәлиман еиҭа Сафавидтәи аҳәынҭқарра дабашьит (1533-1555), уи напхгара азиуан ашаҳ Таҳмасп I. Сафавидцәа Хорсантәи атәылаҿацә аархынҳәаран Бухаратәи Аханра аузбекцәа ирҿагыланы имҩаԥыргаз аибашьра рхы иархәаны, 1533 ашықәсазы асулҭан Аџьамтәи Азербаиџьан дақәлеит[11], уаҟа Текелу ажәлар аемир Улама Сафавидцәа раҳҭнықалақь Тебриз аҭырқәцәа ириҭеит. 1534 шықәса цәыббрамзазы Шәлиман аҭырқәцәа рымч хадақәа иманы Тебриз дҭалеит, анаҩс авизир ду Ибраҳим-ԥашьа ирқәа дрылагылан, жьҭаарамзазы урҭ рымчқәа еидҵаны ҩадаҟа Багдатҟа идәықәлеит. 1534 шықәсазы лаҵарамзазы Шәлиман I Баӷдад дҭалеит[12]. Басра, Хузисҭан, Лурисҭан, Баҳреин, уҳәа Аџьаамтәи аӡыбжьахала ладатәи агаҿы иҟаз егьырҭ аҳрақәеи рнапхгаҩцәа иара изыӡырҩит (1546 шықәсазы Басра ҵыхәаԥҵала аҭырқәцәа иргеит).

1535 азы Таҳмасп Ван ампыҵахалара аанкыланы Азербаиџьанҟа ддәықәлеит. Аҩ-арк Дарџьазин ақалақь азааигәара (Ҳамадан азааигәара) еиҿагылеит, Сафавид қызылбашьқәа аиааира ду ргеит. 1533 ашықәс азы Ҳаиреддин Барбаросса каԥдан-ԥашьас дҟаҵан (Османтәи афлот анапхгаҩы). 1534 ашықәсазы Тунис иигеит, аха 1535 ашықәсазы Тунис ахаҭа испанцәа иааныркылеит, убри ала Африка иҟаз аҭырқәцәа ртәылақәа рыбжьара аиҟәҟьара ҟарҵеит. Аха 1536 ашықәс азы Шәлиман I францызтәи акрал Франциск I Валуа маӡала аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит, уи акыр шықәса рыҩныҵҟа Италиа амчра аиуразы Карл V диҿагылан. Алжиртәи ашхәарҳәҩцәа Франциа аҩадатәи абаӷәазақәа рҿы рыҟазаара алшара роуит.

1537 азы алжираа Абжьаратәи Амшын аҿы ақьырсианцәа ирҿагыланы аибашьра иалагеит, Ҳаиреддин адгьылбжьаха Корфу еимиҵәеит, Апулиа аԥшаҳәа иақәлеит, Неаполь ашәарҭара иҭаиргылеит.

1538 азы Венециа аиспанцәеи папа Римтәии ирыдгыланы Ҭырқәтәыла иақәлеит, аха Ҳаиреддин Егеиатәи Амшын аҿы иҟоу Венециатәи адгьылбжьахақәа ықәихит, Занте, Егина, Чериго, Андрос, Парос, Наксос инапаҿы иааигеит. Уи ашықәс азы Шәлиман I Молдоватәи аҳра дақәлеит, насгьы уи ҵаҟатәи Днестри, Прути ишиашоу аҭырқәа итәыла иаднакылеит.

1540 шықәсазы жьҭаарамза 20 азы Венециеи Ҭырқәтәылеи ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, асулҭан Ҳаираддин импыҵихалаз адгьылбжьахақәа зегьы, иара убасгьы Мореа иҟаз ҩ-қалақьк - Наполи ди Романоии Мальвазиеи аҭара идиҵеит; Венециагьы 30 нызқь дукат ашәахтә ршәеит. Анаҩс Шәлиман Австриаҿ аибашьра далагеит (1540-1547) 1541 азы аҭырқәцәа Буда ргеит. 1543 азы - Естергом, Венгриа ажәытә ҳҭнықалақь, 1544 азы - Вишеград, Ноград, Хатван. 1547 шықәсазы рашәарамза 19 азы Адрианопольтәи Аҭынчрала Австриа ашәахтә ашәара иҟәыҵӡомызт; Венгриа агәҭантәи арегионқәа рҿы иҷыдоу аԥашьалық аԥҵан, Трансильваниа Османтәи Аимпериа ахьыԥшыс иҟалеит, Валахиеи Малдовеи реиԥш.

Мраҭашәараҟны аҭынчра аныҟаиҵа, Шәлиман ҩаԥхьа мрагыларахь ажәылара далагеит: 1548 шықәсазы аҭырқәцәа ԥшьынтәны Тебриз ргеит, Кашанеи Кумеи рҟынӡа инеит, Исфаҳан ргеит. 1552 ашықәс азы Ереван ргеит. 1554 ашықәсазы асулҭан Шәлиман I Нахичеван импыҵахалеит[13]. 1555 шықәсазы лаҵарамзазы Сафавидтәи аҳәынҭқарра Амасиаҿ мчыла аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит, уи инақәыршәаны Ираҟи Аҩада-Мраҭашәаратәи Анатолиеи Ҭырқәтәыла иахәҭакхеит; уи ацынхәрас аҭырқәцәа Кавказ анҭыҵтәи ахәҭа аиҳарак ашаҳ ирҭеит, аха Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла (Имерҭа, ма Аиамраҭа) Османтәи Аимпериа иахәҭакхеит.

Шәлиман ихаан Ҭырқәтәылеи Урыстәылеи реизыҟазаашьақәа ҭынчмызт. Ихадоу мзызс иамаз Москватәи аҳреи Османтәи аимпериа иаҵанакуаз Ҟрымтәи аханреи рыбжьара иааиԥмырҟьаӡакәа иҟаз аиӷара акәын. Казантәии Сибратәии аханрақәа аҭырқәцәа рҟынтә адипломатиатә, уимоу аибашьратә цхыраарагьы роур ҳәа агәыӷра рыман, аха Сҭампыл ахьынӡахараз иахҟьаны, урҭ агәыӷрақәа ҵаҵӷәы рымамызт.

1565 шықәсазы лаҵарамза 18 азы 180 ӷба змаз, 30 000 ҩык рыла ишьақәгылаз аҭырқәа флот ду Мальта иӡхыҵит, аха 1530 шықәсазы ари адгьылбжьаха зтәыз арыцарцәа-иуанитцәа ажәылара зегьы ириааит. Аҭырқәцәа рыбџьар рыԥшьбатәи ахәҭа рцәыӡит, убри аҟынтә цәыббрамзазы адгьылбжьаха аанрыжьырц акәхеит.

1566 шықәсазы лаҵарамза 1 азы Шәлима I аҵыхәтәантәи, жәахатәи иарратә еибашьрахь ддәықәлеит. Нанҳәамза 7 азы асулҭан ир мраҭашәаратәи Венгриаҿ иааз Сигетвар акәшара иалагеит. Шәлиман I Ҟаимаҭ (Кануни) цәыббрамза 6-7 рзы ауха ишьаԥаҿы дыԥсит, абаа арбгараан.

Асулҭан иԥсыбаҩ Сҭампылҟа иааганы, Сулеиманиеи аџьаама аԥсыжырҭаҿы иҟоу атиурбе аҿы анышә дамардеит, бзиа иибоз иԥҳәыс Хьуррем (Ҳәыррем)-сулҭан лмавзолеи азааигәаран.

Хаҭалатәи аԥсҭазаара

[аредакциазура | акод аредакциазура]

Шәлиман раԥхьаӡа иԥа длыхшеит иуадалық Фулане-ҳаҭун. Ари ауадалық 1512 ашықәс азы аԥа Маҳмыд длыхшеит, уи 1521 ашықәс лаҵарамза 29 азы ацәарԥшӡа ачымазара аан дыԥсит. Асулҭан иԥсҭазаараҿы рольк налыгӡомызт, 1550 ашықәс азы дыԥсит.

Аҩбатәи иуадалық Гьулфем-ҳаҭун лыхьӡын. 1513 ашықәсазы длыхшеит асулҭан иԥа Мурад, уигьы 1521 ашықәсазы ацәарԥшӡа ахҟьаны дыԥсит[4][14]. Гьулфем асулҭан иҟынтә далырцеит, уаҳа ахшара лымамызт, аха акыр аамҭа асулҭан иҩыза гәакьаны даанхеит. Гьулфем Шәлиман идҵала 1562 шықәсазы хәаҽрала дыршьит.

Асулҭан ахԥатәи иуадалық Гьулбаҳар Маҳидевран-сулҭан лакәын, иҟалап уи арнауҭ ҭыԥҳа лакәын[15][16][17]. Маҳидевран Мысҭафа (1515-1553) иан лакәын. Ажәлар рыбжьара даараӡа ҳаҭыр ду иман[18]. 1553 ашықәс азы, аџьаамцәа ирҿагылаз аибашьраан, Мысҭафа ацәгьахәыцра ҟаиҵеит ҳәа ахара идҵаны дыршьит. Маҳидевран Бурсаҟа дыхҵәан, уаҟа 1580/1581 ашықәсқәа рзы дыԥсит. Бурса иҟоу Шеҳзаде Мысҭафа имавзолеиаҿы лԥа ивараҿы анышә дамардеит[18].

Шәлиман аԥшьбатәи ифаворитԥҳәыс, 1534 азы официалла ԥҳәысс иигаз Хьуррем (Ҳәыррем)-сулҭан лакәын. Европа Роксолана ҳәа дырдыруеит. Аԥҳәызба ауадалықь дҭалаанӡа лыхьӡ азы игәрагоу адыррақәа ыҟам, аха ахыҵхырҭақәа реиҳарак рҿы Алықьсандра ма Анастасиа Лисовскаиа ҳәа лыхьӡыртәоит.

Венециатәи ацҳаражәҳәаҩ Бернардо Наваџьеро Хьурем дыурысоуп ҳәа ииҳәеит: “[donna] ... di nazione russa”, даҽа Венециатәи ацҳаражәҳәаҩ - Џьованни Баттиста Тревизано - “Асулҭанԥҳәыс Урыстәылантәи” ҳәа лыхьӡиҵеит: “ Sultana, ch'è di Russia”, Венециатәи арратә напхгаҩы Маркантонио Брагадингьы Хьуррем дыурысоуп ҳәа ианиҵеит: “donna di nazion russa”[19][20][21].

1521 ашықәсазы Хьурреми Шәлимани дырхылҵит аԥа Меҳмед (Маҳмеҭ)[22], 1522 ашықәсазы аԥҳа Миҳримаҳ, 1523 ашықәсазы аԥа Абдуллаҳ, 1524 ашықәсазы Селым. 1525 ашықәсазы рыҷкәын Баиазид диит, аха Абдуллаҳ уи ашықәсазы дыԥсит[14]. 1531 ашықәс азы Роксолана длыхшеит асулҭан иԥа Џьыҳангьыр.

Шәлиман даҽа ԥҳакгьы диман – Разие-сулҭан зыхьӡыз. Асулҭан Шәлиман иԥҳа лакәу, лан дызусҭаз ҳәа адырра ҳамаӡам, аха аҭоурыхҭҵааҩы Чагатаи Улучаи иҳәоит лан Маҳидевран лакәын ҳәа. Разие иԥиам лыҟазаара атәы аҳәоуп Иаҳиа Ефенди итиурбе иазааигоу аҳаҭгәынаҿ иануп “Ихьаада-баадоу Разие-сулҭан, Кануни Асулҭан Шәлиман шьала-далатәи иԥҳа, Иаҳиа Ефенди идоуҳатә ԥҳа ”[23].

Уи аамҭазы ажәабжьқәеи агәаанагарақәеи ирҳәон Шәлиман I иаҳра аҵыхәтәантәи аамҭазы иԥацәа рыбжьара аҳра азы ақәԥара еилкаахеит ҳәа. Мысҭафа дыршьит; мышқәак рышьҭахь, бжьышықәса зхыҵуаз Мысҭафа иԥа Меҳмедгьы дыршьит[24]. Идырым, Мысҭафа ииашаҵәҟьаны асулҭан инапхгара имхра игәы иҭазма, мамзаргьы ицәгьа ирҳәазма[22].

Аҳра ҭынхас дызмаз Роксолана лԥа Селым иакәын; аха лара данԥсы ашьҭахь (1558) Роксолани Шәлимани рԥа Баиазид (1559) ақәгылара мҩаԥигит. 1559 шықәсазы лаҵарамзазы Кониа иашьа Селым дииааит, 1561 шықәсазы Баиазид дыршьит, иара убасгьы иԥацәа хәҩыкгьы ршьит (урҭ рҟынтә аиҵбы хышықәса ихыҵуан).

Азгәаҭқәа

[аредакциазура | акод аредакциазура]
  1. ↑ GÁBor ÁGoston , Османтәи ампыҵахаларақәа, Оқсфорд: UK: Blackwell Publishing Ltd.
  2. ↑ Константинополь: Адунеи агәазыҳәарақәа рықалақь, 1453-1924..
  3. ↑ Esin Atıl, Османтәи аҟазара ахьтәы ашәышықәса, Техас: Aramco Services Co.
  4. ↑ 4,0 4,1 Yılmaz Öztuna, Kanûnı̂ Sultan Süleyman, Kültür Bakanlığı, 1989. — ад. 163.
  5. ↑ Кушева Екатерина, Нхыҵ Кавказ ажәларқәеи урҭ Урыстәылеи реимадареи: XVI-тәи ашәышықәса аҩбатәи азбжа - XVII-тәи ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа., ЕССР Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа ашәҟәҭыжьырҭа, 1963. — ад. 201.
  6. ↑ Шәлиман, асулҭан.
  7. ↑ Лорд Кинросс, Османтәи аимпериа аҿиареи аилабгареи, 1999. — ад. 214, ISBN 5232007327.
  8. ↑ Ҭырқәтәыла.
  9. ↑ 9,0 9,1 Аҭырқәа еибашьрақәа, СПб, 1890-1907.
  10. ↑ Греков И. Б., Аславиантәи Балкантәи ҭҵаарақәа ринститут (ЕССР Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа). Османтәи аимпериеи Абжьаратәи, Амрагыларатәи, Алада-Мрагыларатәи Европа атәылақәеи 15-16-тәи ашәышықәсақәа рзы, ЕССР: Анаука, 1984. — ад. 165.
  11. ↑ Аџьамтәыла аҭоурых ажәытәӡатәи аамҭақәа инаркны 18-тәи ашәышықәса аҵыхәтәанӡа, ЕССР: Издательство Ленинградского университета, 1958. — ад. 390.
  12. ↑ Лорд Кинросс, Османтәи аимпериа аҿиареи аилабгареи, 1999. — ад. 247, ISBN 5232007327.
  13. ↑ Нхыҵ Кавказ ажәларқәа рҭоурых ажәытәӡатәи аамҭақәа инаркны азежәтәи ашәышықәса аҵыхәанӡа., Анаука, 1988. — ад. 313.
  14. ↑ 14,0 14,1 Sir H. A. R. Gibb , 70-80 // Аԥсылмантә енциклопедиа, т. 5, Brill Archive, 1979. — ад. 66.
  15. ↑ Ермоленко, 2013. — ад. 2.
  16. ↑ Avtorkhanov, Broxup, 1996. — ад. 9.
  17. ↑ Peirce, 1993. — ад. 55.
  18. ↑ 18,0 18,1 Peirce, 1993. — ад. 56.
  19. ↑ Ермеленко Г. «donna di nazion russa» (Bragadino); «[donna] … di nazione russa» (Navagero); «Sultana, ch’è di Russia» (Trevisano)., Yermolenko G. Roxolana: "The Greatest Empresse of the East". — ад. 56.
  20. ↑ Михалон Литвин «и любимейшая жена нынешнего турецкого императора мать перворожденного [сына] его, который будет править после него, похищена была из земли нашей»., О нравах татар, литовцев и москвитян, 2013.
  21. ↑ Самуил Твардовски, Самуил Тавродски иҩуан аҭырқәцәа ишиарҳәаз Роксолана Рогатинтәи аиашахаҵаратә апап диԥҳауп ҳәа.
  22. ↑ 22,0 22,1 Peirce, 1993,. — ад. 59.
  23. ↑ Uluçay, 1985. — ад. 35, 39.
  24. ↑ Kinross, 2002. — ад. 233.
Ахыҵхырҭа – https://ab.wikipedia.org/w/index.php?title=Шәлиман_I&oldid=149482