Урарту аҟазара

Урарту аҟазара – Ажәытәӡатәи Мрагылара ахырхарҭа иаҵанакуа аҭоурыхтә-регионалтә ҟазара хкуп.

Аҳәынҭқарра Урарту аҟазара – уи ааигәа иҟаз, усҟантәи аамҭазы ихадаз аҳәынҭқарра ду Ассириа аҟазацәа рнырра ӷәӷәала ианыруан. Урартутәи аҟазара ашәҭыкакаҷра мҩаԥысуан ҳера ҟалаанӡа VIII ашәышықәсазы - Урарту аҩаӡара зегь реиҳа иҳаракны ианыҟаз аамҭазы. Ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы иааит аџьазтә ҳаҭәараҷқәа, ахьиратә лыхымҭақәа, абџьар уҳәа Урарту анапҟазацәа иаԥырҵаз аҟаҵамҭақәа.

Азеиԥштә дыррақәа

Рхыԥхьаӡара даара имаҷуп аҭҵаарадырра иадыруа Урарту аҟазара иатәу абаҟақәа. Ажәытәӡатәи адунеи егьырҭ аҳәынҭқаррақәа ирыдкыланы уахәаԥшуазар, Урарту аҟазара иаҵанакуа идыру амаҭәарқәа зегьы ҭҵаарадырҩык ихала иҭиҵаар алшоит.

Урарту аҟазара шьақәгылеит агәыларатәи Ассириа анырра ӷәӷәа аманы. Убри азы урҭ рҟазаратә стильқәа реиԥшымра лабҿаба уаҩы ибартә ишыҟазгьы, акыраамҭа Урарту аҟазара - ассириатәи ахырхарҭақәа ируакны иахәаԥшуан. Ассириатәи инашьҭаргыланы, урартутәи аҟазарагьы аҳи аҳәынҭқарреи рзышәаҳәара ҟазшьа хаданы иаман, абеиареи адуреи рыла аблахкреи ацәанырра ӷәӷәеи уаҩы изнарҵысыртә еиԥш иҟан (1).

Аҵарауааи аҟазараҭҵааҩцәеи иазгәарҭоит урартутәи аҟазара абас еиԥш иҟаз аҟазшьа хадақәа: 1) Ажәытәӡатәи Мрагылара егьырҭ акультурақәа рҿы аасҭа еиҳа иалкааны, иубартә еиԥш, иӷәӷәаны аканонқәа рықәныҟәара; аԥсҭазааратә сценақәа иреиԥшым аорнаментқәа аԥыжәара рыҭара; анаҩстәи арҿиаратә ҩаӡарақәа рызнеира ацынхәрас изныкымкәа ажәытәтәи аҿырԥшқәа рыхҩылаара ашҟа атенденциа (2) (3). Убасала, урартутәи анапҟазацәа русумҭақәа рстиль шәышықәсала ԥсахра ақәымкәа иаанханы иҟан, уи иахҟьаны маҷ-маҷ ирмариацәахон, апримитивтә ҟазшьа аанахәон (2).

Урарту аҟазара аҭҵаара аҭоурых

Европа XIX-тәи ашәышықәсазы иҿыхаз Ааигәатәи Мрагылара ажәытәӡатәи аҭоурых ашҟа азҿлымҳара ҷыда археологцәа агәацԥыҳәара рнаҭеит Европатәи амузеиқәа рҭырҭәааразы. Аха уи аамҭазы аҭҵаарадырраҿы Урарту ҳәа аҳәынҭқарра шыҟоу ала, иарбанзаалак дырраҭарак рымамызт. Убри иахҟьаны Ҭырқәтәыла ақалақь Ван аҭыԥан иҟаз Ҭушԥеи Русаҳинили рхыжәжәарақәа археологцәа ихараӡоу, зҿлымҳара дук змам Ассириа провинциак аҳасабала иазнеиуан. Ииашаны, Леиард Ирак имҩаԥигоз Ниневиа ажрақәа раан иҟаҵаз аартрақәа ирыҵадырӡуан аӡиа Ван аԥшаҳәаҿы иҟаҵаз аарԥшрақәа зегьы. Акыраамҭа Урарту иатәыз ажәытә баҟақәа рыԥшаара археологцәа раасҭа згәы архыҭ-хыҭуаз иҭаҵәаху амазара ԥшааҩцәа ракәын.

Убасала, XIX-тәи ашәышықәсазы Европатәи амузеиқәа (Британтәи амузеи, Лувр, Ермитаж уҳәа егьырҭӷьы) рышҟа инанаго иалагеит ахатәы еизгаҩцәа ирыԥшаауаз ураратутәи аҟазара иатәу амаҭәарқәа. Аха Урарту шамахамзар иахьыҭҵаамыз, насгьы археологиатә дыррақәа ахьыҟамыз ирыхҟьаны, аҵарауаа урартутәи ажәытә баҟақәа, раԥхьаӡа инаркны, ма ассириатәқәоуп, мамзаргьы Сасанидтәқәоуп ҳәа иԥхьаӡаны еихыршон.

ХХ-тәи ашәышықәса азыбжазы, Урарту аҭҵаара аус акыр ԥхьаҟа ианца, урартутәи асалҩыра ашифр анаадырты, уи амаӡақәа анаҵырх ашьҭахь ауп урартутәи аҟазара абаҟақәа, ииашаны, ишахәҭоу еиԥш, ианеихшаз. Урартутәи аҟазара аҭҵаара аус аҿы алагала ду ҟарҵеит асовет аамҭазы Ермантәыла адгьылҵакыраҿы Урарту ажәытәӡатәи ақалақьқәа Теишебаинии Еребунии рҭыԥаҿы систематә ҳасабла имҩаԥыргоз археологиатә жрақәа.

Урарту аҟазара акатегориақәа

Урарту аҟазара иатәу абаҟақәа аҵарауаа категориала еихыршоит.

Аџьазтә ҳаҭәараҷқәа

Урартутәи аҟазацәа ирылшон идууз аџьазтә ҳаҭәарақәа рыҟаҵара. Убас, Мусасир арҳәраан ассириаа ирымпыҵархалеит массала 60 талант (1,8 тонна аҟынӡа) иҟаз Урартутәи аҳ Аргьишҭи 1-тәи иџьазтә ҳаҭәара. Аха ҳара ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы изымааит иарбанзаалак уи иаҟараз аџьазтә ҟаҵамҭақәа, уимоу уи ахәҭақәакгьы.

Аџьаз иалхыз аскульптура ацәатә модель аҿы иҟарҵон, уи ашьҭахь ирҩычон кәалџьыла, мамзаргьы хькәыршала (4).

Урарту иатәу иԥшаау идуум аџьазтә ҳаҭәараҷқәа х-гәыԥкны иршоит: Урарту аҳцәа ртәарҭа аҩычагақәеи, абҩатә қәабқәа рҩычагеи, иналаршә-ааларшәны иуԥылоз урартутәи аҳцәа рҳаҭәараҷқәеи. Урартутәи аҳаҭәараҷқәа шамахамзар зегьы «апарадтә» (аҳҭынратә) хархәаратә ҟазара иаҵанакуеит.

Урарту аҳцәа ртәарҭа

XIX-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы аҭаҵәах ԥшааҩцәа Европатәи амузеиқәа ираадырхәеит идуцәақәамыз аџьазтә хәҭақәак. Иааигәаны ианрыхәаԥш, урҭ Урарту аҳцәа ртәарҭақәа (атронқәа) рыхәҭақәак шракәыз еилыркааит .

Еиқәханы иаанхаз атрон ахәҭақәа аџьаз иалхын «идырӡыҭуаз амодель аҭарҭәала». Ус еиԥш иҟаз аметод иаанагоз, хәҭа цыԥхьаӡа хаз-хазы раԥхьа ацәа иалхны иҟарҵон, анаҩс уи амцашыра зычҳауа формак иладыркәымпылуан. Ацәа ирҭәоу аметалл ала иҭыррыблаауан. Убри азыҳәан фигура цыԥхьаӡа хаз-хазы иҟарҵон, урҭ рыбжьара зынӡаск еиԥшу ыҟаӡам. Урҭ афигурақәа ахьӡы рықәырҭәон, урҭ ахьтәы бӷьыцқәа ирылаҳәаны.

Урарту аҳцәа рџьазтә тәарҭа (атрон) аԥҽыхақәа.

XIX ашәышықәсазы урҭ аԥҽыхақәа еизганы, 1877- 1885 шықәсқәа ирыбжьаркыз аамҭазы Ван ақалақь аҿы инхоз аҭыԥантәи ауаа Европатәи амузеиқәа ираадырхәеит. Урарту аҳцәа ртрон аԥҽыхақәа нанагеит Британиатәи амузеии, Ермитажи , Луври, Метрополитентәи амузеии, иара убас Парижи Бриуссели ахатә коллекциақәа рҿы.

Ермитаж, Санкт-Петербург, Урыстәыла иҵәаху атрон ахәҭақәа - аџьазтә фигура хәыҷқәа. Ахьӡкәырша ашьҭақәа аанханы измоу аџьаз иалхыу афигура хәыҷқәа. Ашәарахи, ацә арыӷьарахь игылоу анцәақәеи рхы-рҿқәа ахаҳә иалхыуп. Иҟалап урҭ ибеианы ичаԥазҭгьы, убри азы рхаҿқәа зегьы ԥҽын, еиқәымхаӡеит.		Еизышәаны иҟоу атрон хыхьтәи ахәҭа: Ермитаж аҟнытә армарахь, арӷьарахь – Британтәи амузеи аҟнытә ҩ-еихацалакык. Аҵарауаа ишеилыркааз ала, урҭ аҩбагьы ҟаҵамҭак ахәҭақәа роуп. Уи адагьы, ииалоуи хагәҵәыла иҟоуи афигура хәыҷқәа реибаркразы урҭ зегьы ирымоуп иҷыдаҟазшьоу аҭагәаҩарақәа. Еибаркыга хәҭа цыԥхьаӡа уи иашьашәалоу аиероглифтә дыргала иазгәаҭоуп.

Ачысмаҭәа аҩычара

Ақәабқәа рҩычаразы аџьазтә фигура хәыҷқәа – Урарту аҟазараҿы зегь реиҳа ирацәаны еиқәхаз маҭәарқәоуп. ХХ-тәи ашәышықәса алагамҭазы аҵарауаа урҭ афигура хәыҷқәа рыла аҟазараҿы урартутәи астиль аиндетификациа азыруит (2).

Иҟалап, Урартутәи апарадтә бҩатә қәабқәа хадаратәла акәырбан қьабзқәа рынагӡара аан ахархәара рымазар. Иаҳҳәозар, ассириатәи аҳ Саргон 2-тәи ишықәсынҵақәа рҿы аӡбахә ҳәоуп анцәа Халди имҵаныҳәара аан аҩы зҭарҭәоз амкьаҭ. Ақәабқәа зҩычоз афигура хәыҷқәа хазы идырҭәон, нас иара амкьаҭ иаддырҷаблон.

Ақәабқәа злаҩычаз афигура хәыҷқәа рҿы иубоит ацәқәа рыхқәа рсахьақәа, иара убас амҵәыжәҩақәа змаз анцәақәа, еиҳарак аҳәса, еиҳа имаҷны ахацәа рсахьақәа. Иҟоуп агәаанагара, урҭ анцәақәа - анцәа Шивинии уи иԥҳәыс анцәаҭыԥҳа Тушпуеа рсахьақәа ракәын ҳәа (2). Ақәабқәа зладырԥшӡоз аџьазтә ҩычарақәа рырҭәаратә техника Урарту аҟынтәи аларҵәара аиуит Азиа Маҷ ашҟа, хәҭакахьала Фригиаҟа. Уи Европа анырра зауз Мрагыларааигәатәи аҟазара ахкқәа ируакын. Урарту аҟазаратә стиль ала ақәабҩычара рбеит Бырзентәылеи Италиеи рыдгьылҵакырақәа рҿы, урҭ аарԥшын Родос, Афина, Беотиа, Дельфа, Олимпиа, иара убас етрусстәи адамрақәа рҿы. Раԥхьа Урартутәи аҩычарақәа - аҭҵааҩцәа антикатә ҟазара иатәу акакәны ирыԥхьаӡон, аха ХХ-тәи ашәышықәса азыбжа инаркны, хәҭа-хәҭала инарҵауланы ианҭырҵаа ашьҭахь, арҭ ақәабқәа рҩычарақәа аидентификациа рзуны, Урартутәи аҟазара иахырыԥхьаӡалеит (5) (6) (7). Аҵарауаа иара убасгьы иазгәарҭоит ақәабқәа рзы Урартутәи аџьазтә фигура хәыҷқәа егьырҭ ажәларқәа рчысмаҭәа ҿыцқәа рҩычаразы рхы ианадырхәозгьы шыҟаз.

Аҿақәеи асаанқәеи лассы-лассы ирҩычон аибашьратә сценақәеи, аҽцәеи, аҽыуардынласқәеи рсахьақәа рыла (4).

Урартутәи абҩатә қәабқәа рҩычарақәа рҿырԥшқәа ҵәахуп Анкара, Анатолиатәи ацивилизациа амузеи аҿы.Армарахь, Ван араион аҿы иԥшаау ацәқәа рфигура хәыҷ ала иҩычоу ақәаб. Хыхь, Ҭырқәтәыла, Фригиитәи ақалақь ажрақәа раан ирыԥшааз, аха иара усгьы урартутәи аҟазара иахырыԥхьаӡало ақәаб. Иҟалап, ақәаб злаҩычо афигура хәыҷы урартутәи амра анцәа Шивини исахьа акәзар (2).

Анцәақәа рҳаҭәараҷқәа

ХХ-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы урартутәи анцәақәа рсахьақәа зынны иаарԥшыз аџьазтә ҳаҭараҷқәа зынӡа хԥа ракәын. Ишаабо ала, аџьаз иалхны анцәақәа рсахьақәа зыҟарҵоз адинхаҵаратә церемониақәа рзы акәын. Аҳаҭәараҷқәа руак, иҟалап анцәа Халди итәы акәзар, Британиатәи амузеи аҿы иҵәахуп, егьырҭ аҩбагьы – Ермантәылатәи Аҭоурыхтә музеи аҿы иҟоуп (акопиа – амузеи «Еребуни» аҿы).

Урартутәи анцәақәа рџьазтә ҳаҭәараҷқәа. Урҭ ҵәахуп Ермантәыла Аҭоурыхтә музеи аҿы (акопиа Ереван иҟоу амузеи «Еребуни» аҿы.

Урартутәи аибашьра анцәа Теишеба иҳаҭәараҷ. Уи аарԥшын 1941 шықәсазы, ари анцәа ихьӡ зыхҵоу урартутәи абааш Теишебаини ахыжәжәарақәа рҿы Кармир-Блур имҩаԥысуаз ажрақәа раан.

Анцәа Халди иԥҳәыс, анцәарҭыԥҳа Арубаини лҳаҭәараҷ. Уи изныкымкәа ажәытә баҟақәа хатә хацыркрала еизызго аӡәы иҟынтәи даҽаӡәы ишҟа ииасхьан, аха 1936 шықәсазы Ермантәыла Аҭоурыхтә музеи аҿы инанагеит. Иҟалап, раԥхьаӡа акәны уи аҳаҭәараҷ рбазар аӡиа Ван аԥшаҳәаҿы.

Абџьар

Урарту аҟазара аҭҵааҩцәа ихазу категорианы ирыԥхьаӡоит урартутәи аҳцәа иртәыз урартутәи абџьартә маҭәарқәа. Ас еиԥш иҟаз апарадтә бџьарлеибыҭара иаҵанакуан акәылӡхылԥақәа, асақәа, ахҿаҭрақәа, акәылӡқәа, аԥыракқәа. Арҭ амаҭәарқәа рҩычараҿы иаадырԥшуан Мрагыларааигәа иашьашәалаз амотивқәа: алымқәеи, ацәқәеи, амаҭқәеи, амҵәыжәҩақәа змаз анцәақәеи, аԥсҭазаара аҵла амҵахырхәареи.

Акәылӡхылԥақәа

Аҵарауаа ирдыруеит имаҷымкәа урартутәи акәылӡхылԥақәа. Теишебаини имҩаԥысуаз ажрақәа раан мацара ирыԥшааит ҩажәа инареиҳаны акәылӡхылԥақәа. Аҳцәа рпарадтә кәылӡхылԥақәа формала егьырҭ аибашьцәа ркәылӡхылԥақәа излареиԥшымыз акгьы ыҟамызт, аха аҳцәа ртәы ҩычан сахьаркыратә заҷрала.

Урартутәи аҳ Сардури II ипарадтә кәылӡхылԥа. Иԥшаауп Кармир-Блур ахәаҿы Теишебаини ақалақь ажрақәа анымҩаԥыргоз. Иҵәахуп Ереван, Ермантәылатәи Аҭоурыхтә музеи аҿы.

Акәылӡхылԥаҿы еиҵыху асахьа. Акәылӡхылԥа ианҵоуп: Анцәа Халди, аҳ узы, Аргишти иԥа Сардури ари икәалӡхылԥа, аԥсҭазаара иазикит (8).

Аԥыракқәа

Аҵарауаа иҭырҵаахьеит урартутәи аџьазтә парадтә ԥыракқәа ԥыҭк. Урҭ зегьы ҩычан алымқәеи ацәқәеи рсахьақәа зныз аконцентрикатә хыргьежьаақәа рыла. Ус еиԥш иҟаз аԥыракқәа аибашьра аан ахархәаразы иҟаҵамызт: аџьазтә бӷьыц ашәпареи, уи ашьҭахьтәи ахәҭаҿы аибаркыгашьеи рыла иубоит урҭ аԥыракқәа ҳамҭаҵас (иаҳҳәап, аныхабаақәа рахь) рызнагаразы рхы ишадырхәоз. Ус еиԥш иҟаз аԥыракқәа рыгәҭаӡа (рдиаметр) 70 см инаркны 1 метрак аҟынӡа иҟан. Асахьа анырҵон штампла (мҳәырла), анаҩс ирзаҷуан еиуеиԥшым амаругақәа рыла. Аԥыракқәа ркомпозициа убас еиԥш иӡбан, иарбан фигуразаалак ахәаԥшраан иаарҳәны иҟамлартә. Ус еиԥш иҟаз аԥыракқәа ԥыҭк ԥшаан Ван араион аҿы, уахьынтәи урҭ нанагеит Британтәи амузеии Берлинтәи амузеии рышҟа. Урҭ ирҩызаз аԥыракқәа 14 рбеит Кармир-Блур ахәаҿы Теишебаини ажрақәа раан. Иара убасгьы аҵарауаа ирдыруеит урартутәи ахьтәы ԥыракқәа рыҟазаара, аха урҭ ҳаамҭазынӡа еиқәханы изымааӡеит. Мусасир арҳәраан иргаз амазара еиқәызыԥхьаӡоз ассириатәи аҳ Саргон 2-тәи, уи амазара знырҵоз асиа иалаиҵеит 6,5 кг рҟынӡа зыкапан наӡоз урартутәи ахьтәы ԥыракқәа фба.

Ахҿаҭрақәа

Археологиатә жрақәа раан иԥшаан аҳцәа рыхҿаҭрақәа хԥа заҵәык, дара урҭ рызегьы ахьыԥшааз Ермантәыла аҵакырадгьыл аҿы ауп – Урарту аҵыхәтәантәи агәыӷырҭа – Теишебаини ақалақь аҿы ажрақәа анымҩаԥыргоз. Ахҿаҭрақәа руак Аҳәынҭқарратә Ермитаж ашҟа иргеит, иаанхаз аҩба Ермантәыла Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи аҿы иҵәахуп. Аҳцәа рыхҿаҭрақәа аџьаз иалхны иҟаҵоуп, ахаҿтәы қәыԥшыраҿы заҷла ианҵоуп урартутәи аибашьцәа рсахьақәа.

Ахьтәы ҟаҵамҭақәа

Урартутәи ахьтәы ҟаҵамҭақәа ҩ-категориакны иушар алшоит: 1) аҳҭынратә ҟазара иаҵанакуа, зыхә ҳараку аметаллқәеи ахаҳәқәеи ирылху арԥшӡагақәа; 2) статусла еиҳа илаҟәыз Урарту ауаажәлар рхы иадырхәоз, еиҳа ирмарианы, аџьаз иалхны иҟаҵаз урҭ аҩычагақәа рвариантқәа. Аҭҵааҩцәа ишырыԥхьаӡо ала, урҭ ахьтәы ҟаҵамҭақәа рахьтә иҟан, арԥшӡара адагьы, алаԥшшәҟәы ҳасабла амагиатә ҟазшьақәа зырҭозгьы (11). Зыхә ҳараку аметалл иалхны Урарту иҟарҵоз хкырацәала арҩычагақәа рҟнытә даараӡа имаҷуп ҳаамҭазы иаанхаз, аҵарауаа рнапаҿы инеиз. Ассириатәи аҳ Саргон 2 ишықәсынҵақәа рҿы рыӡбахә ҳәоуп зыхә ҳараку аметаллқәа ирылху амаҭәар дуқәа: аихатә лабашьақәа, еиуеиԥшым ачысмаҭәақәа, ахьнырҳақәа уҳәа араӡни ахьи ирылху убас иҵегьы аҩычагақәа. Арҭ амазарақәа зегьы ҳера ҟалаанӡа 714 шықәсазы ассириаа Мусасирынтәи ирӷьычит. Урҭ иреиуаз аҟаҵамҭақәа акгьы аанымхаӡеит. Иҟан убас еиԥш ахҭысқәа, ажрақәа раан, аҭаҵәахԥшааҩцәа, Урарту иатәуп ҳәа иазԥхьагәарҭоз, араӡны, ма ахьы иалхыз аҟаҵамҭақәа анрымԥыхьашәалак, аиҭарҭәарахь ианырышьҭуаз (2). Урартутәи ахьтәы ҟаҵамҭақәа еиқәхаз рҟнытә зегь иреиҳау ҳәа иԥхьаӡоуп Берлинтәи аеқспедициа ихьшәоу Урарту аҳҭны қалақь – Русахьинили ирыԥшааз ахьтәы хьнырҳала. Иара убасгьы – Теишебаини ажрақәа раан иԥшааз ақәаб ахҩа.

Зыцқәа аазыртыз амыҵмыџь афигура хәыҷы зынҵо араӡнытә қәаб ахҩа. Иаҵаҩуп аҳ Аргишти 1 ихатәуп ҳәа . Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи, Ермантәыла.

Археологиатә жрақәа раан иԥшаау хыԥхьаӡарала акыр ирацәоу, Урарту иҟаҵоу ахьтәы аалыҵ хәыҷқәа рыбжьара уаҩы иԥылоит ахьтәи араӡнытәи агәлаҵақәа, ахьтәы лымҳарыҩқәа, ахьтәы напхаҵа ацәынхақәа, иара убас амедалионқәагьы. Урҭ рыԥшааит ҳаамҭазтәи Ҭырқәтәылеи Ермантәылеи рыдгьылҵакырақәа рҿы имҩаԥгаз ажрақәа раан. Аҳәса рыхьтәы ҩычагақәа аиҳарак ирнуп Урарту Иреиҳаӡоу анцәа ду Халди иԥҳәыс, урартутәи анцәарҭыԥҳа Арубаини лсахьа. Уи иаҷыдангьы, Урарту ахьтәы ҟаҵамҭақәа лассы-лассы ирнырҵон Месопотамиатәи амотивқәа: «аԥсҭазаара аҵла», «амҵәыжәҩа змоу асанҭыр (адиск)» уҳәа егьырҭгьы. Ажәлар рхы иадырхәоз ахьтәы ҟаҵамҭақәа рахьтә еиҳа аларҵәара рыман аџьаз иалхыз анапхаҵақәеи алымҳарыҩқәеи, асердоликтә хәыдхаҵақәеи уҳәа егьырҭгьы. Ажәытәӡатәи Мрагылара егьырҭ аҳәынҭқаррақәа акыр рҟны еиԥш, Урартугьы арԥшӡагақәа ныҟәыргон аҳәса реиԥш, ахацәагьы (11).

Архитектуреи аргыларатәҟазареи

Урартутәи аргыларатә ҟазара цәыргоуп ақалақьқәа-абаақәеи, аҳҭынратә комплексқәеи, аныхабаақәеи рыла. Еребуни, мамзаргьы Тушбеи реиԥш иҟаз ақалақьқәа-абаақәа акульттәии анхамҩатәии хыбрақәаны иҟан. Аргылараҿы рхы иадырхәон ақьырмыт аӡа, мамзаргьы ахаҳә. Урартутәи ақалақьқәа ԥыҭкгьы архитектуратә планла идыргылон, урҭ рзы иҟазшьадырганы иҟан еицтәароу амҩадуқәеи ҩаӡара рацәала иҟаҵаз ахыхьчаратә системеи (12).

Урартутәи асахьаркыратә хаҳәтә лыхымҭақәа, егьырҭ ирҿырԥшны уаҩ дахәаԥшуазар, даара имаҷны еиқәхеит. Аҵарауаа шақәгәыӷуазгьы, Вантәи ацаҟьаҿы ирзымԥшааӡеит изышьҭаз ахаҳтә барелиеф, мамзаргьы иарбанзаалак монументалтә скульптурак (13). Иара убас, Урарту ақалақь Мусасир асахьа зныз ассириатәи аҳ Саргон 2 ибариельиефқәа рҿы Мусасиртәи аныхабаақәа рыҩнуҵҟа аҳаҭәара дуқәа шықәгылоу убартә ишыҟоугьы, Топрах-кале имҩаԥгаз ажрақәа рҿгьы ирзымыԥшааит идууз ахаҳәтә ҟаҵамҭақәа. Ҭырқәтәыла егьырҭ араионқәа рҿы иԥшаан уамак зҵазымкуаз ахаҳтә релиефқәа рцәынхақәак. Иҟалап, раԥхьа Тушбеи , анаҩс Русахьинили иҟаз урартутәи аҳцәа ртәарҭақәа Мидиаа ианрымпыҵархала ашьҭахь иӷәӷәаӡаны идырбгазар, иара убасҟан амонументалтә скульптура ԥыххаа иқәҵазаргьы.

Урарту ахархәара рыман ахагәҵәытә хаҳәҟьаԥс асахьа змаз амемориалтә баҟақәа. Урҭ рҿы иҟаҵаз анҵамҭақәа анаҩс ирхылҵит аерманцәа рныхабаақәа рҿы рхы иадырхәоз аџьартә хаҳәқәа (ахачкарқәа) (14).

Акыцӡрытә (акерамикатә) аалыхқәа

Аҵарауаа ирдыруеит анышәаԥшь иалхны иҟаҵоу, еиуеиԥшым урартутәи аалыҵқәа рацәаны.Урартутәи акыцӡҩцәа , анхараҿы ауаа рхы иадырхәоз имариаз акыцӡрытә аалыхқәа рыдагьы, анцәақәеи ашәарахи рсахьа знырҵоз, асахьаркыратә кыцӡлыхқәагьы аԥырҵон. Аҵас усқәа ирызкызи аҳцәа рзы иҟарҵоз амкьаҭқәеи анышәаԥшь иалхны иҟарҵон, нас иршәуан.

Ацә иақәгылоу анцәа Теишеба исахьа зну ахаҳәтә барелиеф ду ацәынха. Иԥшаауп Адильџьеваза иҟоу урартутәи абаа ахыжәжәарақәа рҿы, иҵәахуп Вантәи музеи аҿы;

Урарту ахархәара рыман ахагәҵәытә хаҳәҟьаԥс асахьа змаз амемориалтә баҟақәа. Урҭ рҿы иҟаҵаз анҵамҭақәа анаҩс ирхылҵит аерманцәа рныхабаақәа рҿы рхы иадырхәоз аџьартә хаҳәқәа (ахачкарқәа) (14).

Акыцӡрытә (акерамикатә) аалыхқәа

Аҵарауаа ирдыруеит анышәаԥшь иалхны иҟаҵоу, еиуеиԥшым урартутәи аалыҵқәа рацәаны.Урартутәи акыцӡҩцәа , анхараҿы ауаа рхы иадырхәоз имариаз акыцӡрытә аалыхқәа рыдагьы, анцәақәеи ашәарахи рсахьа знырҵоз, асахьаркыратә кыцӡлыхқәагьы аԥырҵон. Аҵас усқәа ирызкызи аҳцәа рзы иҟарҵоз амкьаҭқәеи анышәаԥшь иалхны иҟарҵон, нас иршәуан.

Асахьаркыратә кыцӡрытә аалыхқәа

Амагә асахьа змоу анышәаԥшь иалху аԥаҭхь. Иԥшаауп Кармир-Блур имҩаԥгаз ажрақәа раан. Иҵәахуп Ермантәыла, Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи аҿы	Ашәарах ахәда аформа змоу аԥаҭхь. Иԥшаауп Ван араион аҿы. Иҵәахуп Сҭамбул, Археологиатә музеи аҿы	Ацәқәа рсахьа зну ԥшшәы зманы иҟаҵоу амкьаҭ. Иԥшаауп Ермантәыла аҵакырадгьыл аҟны, Урарту аамҭа иаҵанакуа аԥсыжырҭақәа рыжрақәа анымҩаԥыргоз аамҭазы. Иҵәахуп «Еребуни» амузеи аҿы (15).

Амҿи абаҩи ирылху аҟаҵамҭақәа

Абаҩ, еиҳаракгьы амҿы иалху аҟаҵамҭақәа, урҭ акыраамҭа еиқәханы иахьзымцо азы Ажәытәӡатәи Мрагылара аамҭа иаҵанакуа аԥшаарақәа ирҿу археологцәа шамахамзар ирԥыхьашәаӡом. Аха егьа ус акәзаргьы, ԥҽыхақәак раҳасабала, ус еиԥш иҟоу акык-ҩбак ҟаҵамҭақәак археологцәа рыԥшаарақәа раан ирԥыхьашәеит. Иаҳҳәап, Теишебани имҩаԥгаз ажрақәа раан иԥшаан орнаментла иҩычаз абаҩ иалхыз ахҳәақәа рыԥҽыхақәа. Иҟалап урҭ ҭауади-аамсҭеи реиуаз урартутәи аҳәсақәа рхы иадырхәозар. Амҿы иалхны иҟаҵаз урартутәи аҟазара иаҵанакуа рҿиамҭаны фактла акызаҵәык еиқәханы иаанхаз –Теишебаини ажрақәа раан ирыԥшааз иуникалтәу аҽы ахы ауп. Уи аҽы ахы ҩычан еиҳа идууз амҿтәлых ҟаҵамҭак ала (2).

Амҿи абаҩи ирылху аҟаҵамҭақәа

Ҭоԥрах-қале ажрақәа раан иԥшааз урартутәи амшьандыл. (Амҿтәы ҭаргылақәа – иҳаамҭазтәиқәоу, абаҩтәиқәеи, аџьазтәиқәеи – иоригиналтәқәоу). Иҵәахуп анатолиатә цивилизациақәа рмузеи аҿы, Анкара;

Армарахьтә арӷьарахь: Ҭоԥрах-қале ажрақәа раан иԥшааз урартутәи амшьандыл. (Амҿтәы ҭаргылақәа – иҳаамҭазтәиқәоу, абаҩтәиқәеи, аџьазтәиқәеи – иоригиналтәқәоу). Иҵәахуп анатолиатә цивилизациақәа рмузеи аҿы, Анкара; Алым асахьа змоу иара уи амшьандыл ашьапы аҩычага; анцәақәа рсахьақәа рыманы, егьырҭ аҟаҵамҭақәа ирықәҵаны изҩычоз абаҩтә ҵәаҟьақәа (иԥшаауп ҬОԥрах-Қале ажрақәа раан, иҵәахуп Анатолиатә цивилизациақәа рмузеи аҿы, Анкара; амҿы иалху аҽы ахы, иԥшаауп Кармир-Блур имҩаԥысуаз ажрақәа раан, иҵәахуп Ермантәыла Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи аҿы

Аҭӡынҵақәа

Урартутәи аҟазаратә баҟақәа рахьтә иҷыдоу класск иаҵанакуеит Урартутәи абаа Еребуни ахыжәжәарақәа рҿы уамашәа еиқәханы иаанхаз аԥшшәы змоу аҭӡынҵақәа. Ус еиԥш иҟаз аҭӡынҵақәа Месопотамиа инарҭбааны аларҵәара рыман. Иҟалап, урартуаагьы уантәи иааргазар, аха иазгәаҭатәуп, урҭ афрескақәа Еребуни еиҳа еиӷьны еиқәхеит, Мрагылара Ааигәа егьырҭ ажәытә қалақьқәа зегь рҿы аасҭа. Уи иаанаго, урҭ аҭӡынҵақәа иуникалтәу Ажәытәӡатәи Мрагылара аҟазаратә баҟақәоуп (16). Еребуни егьырҭ урартутәи ақалақьқәа жәпакы излареиԥшымыз, уи аибашьраан ирымбылӡеит, избанзар еибашьратә ҿагылара ҟамҵакәа иааныжьын, анаҩсгьы хылаԥшрада иаанханы иҟан, убри аҟнытә иуникалтәу аҭӡынҵақәа еиқәханы иаанхеит (17) (18). Аконсервациа ашьҭахь Еребунитәи ҭӡынҵақәак цәыргақәҵан Еревантәи амузеи «Еребуни» аҿи Москватәи А.С.Пушкин ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә музеи аҟни.

Урартутәи аҟазаратә ҭынха

Ҳера ҟалаанӡа VI-тәи ашәышықәсазы Урарту аҳәынҭқарра анеилаҳа ашьҭахь аҵарауаа урартутәи аҟазара иҳәаақәҵоу ҟазшьақәак азгәарҭеит урҭ ргәылацәеи рышьҭрақәлаҩцәеи рҟны. Иаҳҳәозар, Еребуни ақалақь ажрақәа раан иаарԥшын Ахьеменидцәа раамҭа иатәыз араӡнытә ҟаҵамҭақәа рҭаҵәах. Урҭ рҿы аҭҵааҩцәа иазгәарҭеит ауаҩы исахьа аҭыхраҿы урартутәи асахьаркыратә хархәагақәа рышьҭрақәа. Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ҟаҵамҭақәа рҭаҵәах аҟнытә амаҭәарқәа. Аҭаҵәах аарԥшын 1968 шықәсазы Арин-Берд ахәы ашьапаҿы. Иҵәахуп Ереван амузеи «Еребуни», Ермантәыла.

Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ԥаҭхьқәа рҿы еилаӡҩоуп мрагыларатәии,ажәытәбырзентәии, урартутәии аҟазарақәа. Ари афакт, хәҭакахьала, аҵарауаа ирнаҭеит алшара урартутәи аҟазара аперсидтә ҟазараҿы иҟанаҵаз анырра атәы азгәаҭара (19).

Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ҟаҵамҭақәа рҭаҵәах аҟнытә амаҭәарқәа. Аҭаҵәах аарԥшын 1968 шықәсазы Арин-Берд ахәы ашьапаҿы. Иҵәахуп Ереван амузеи «Еребуни», Ермантәыла.	Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ԥаҭхьқәа рҿы еилаӡҩоуп мрагыларатәии,ажәытәбырзентәии, урартутәии аҟазарақәа. Ари афакт, хәҭакахьала, аҵарауаа ирнаҭеит алшара урартутәи аҟазара аперсидтә ҟазараҿы иҟанаҵаз анырра атәы азгәаҭара (19).

Б.Б.Пиотровски иҟаиҵаз аҭҵаарақәа алшара ирҭеит аскифқәа рмаҟақәеи, раҳәаҭрақәеи, иара убас егьырҭ рмаҭәарқәеи рыҟаҵара атехникеи рсахьаркыратә ҩычареи урартуаа рҟнытә иаагазар ҟалап ҳәа ашьақәырӷәӷәара (2). Уи иаҷыдангьы, аҭҵааҩцәа иазгәарҭоит Урарту иҟарҵоз ақәабқәа рҩычара (егьырҭ, агәыларатәи ажәларқәа рыла) антикатә дунеи аҟынӡа инанагеит, Ажәытәӡатәи Мрагылара иатәу егьырҭ аҟазаратә хкқәа реиԥш, уигьы антикатә ҟазара ианаҭеит ҳәа иҳәаақәҵоу анырра (18).

Аҵыхәтәаны, Урарту акультуратә нырра ду рынаҭеит Алада Кавказтәи аҳәынҭқаррақәа, хәҭакахьала, Ермантәыла. Уи анырра ашьҭақәа убоит архьитектураҿы, аирригациаҿы, анапҟазарақәа рҿы. Ҳара ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы иааиз аҿырԥшқәа ахьмаҷу иахҟьаны аҵарауааи аҟазараҭҵааҩцәеи хаҭала аҟазараҿы ари аҩыза анырра аргумент азыԥшаара шырцәыуадаҩугьы, Ермантәылеи аладатәи Қырҭтәылеи рҿы Урарту иҟанаҵаз акультуратә нырра еицеизеиԥшны ирыдкылоу акакәны иԥхьаӡоуп (18).

Диаконов иажәақәа рыла иуҳәозар, « Аерманы жәлар ржәытәӡатәи социалтә-економикатә, мамзаргьы ркультуратә ҭоурыхаҭҵаараҿы ицқьоу абӷьыц ала уалагар, мамзаргьы ҳера ҟалаанӡа VI—V ашәышықәсақәа рҿы аԥхьабзазаратә уаажәларра рышьақәгылашьа аԥшаара ҟалаӡом; гәыҩбара ыҟаӡам ажәытәӡатәи аерманцәа рҭоурых ииашаны аилкааразы, уи еиҳагьы ижәытәӡаз ахәыритцәеи, уратуцәеи, иара убасгьы алувиицәеи рҭоурых иацу акы аҳасабла аҭҵаара шаҭаху» (20). Ихымԥадоу акоуп, иара убасгьы Урарту ишыҟанаҵаз акультуратә нырра Аԥхьатәи Мрагылараҿы, зегь раԥхьаӡагьы, Мидиаҿы (21).

Ахархәара змоу алитература

Mack Chahin (2001-12-21). The kingdom of Armenia: a history. Psychology Press. ISBN 978-0-7007-1452-0.
Guitty Azarpay Urartian Art and Artifacts. A chronological study, University of California Press, Berkeley, 1968
John Boardman (5 August 1982). The Prehistory of the Balkans and the Middle East and the Aegean World, Tenth to Eighth Centuries B.C. Cambridge University Press. p. 366. ISBN 978-0-521-22496-3.

Азгәаҭақәа

Азхьарԥшқәа

Авикимедиаҿ еизгоуп абри атема иазку афаилқәа: Урарту аҟазара