Некреси аберҭыԥ

Некреси аберҭыԥ

Некреси аберҭыԥ — архитектуратә баҟа, аберҭыԥтә комплекс Ҟварели амуниципалитет ақыҭа Шилда азааигәара, Кахети аҟны. Ишьҭоуп Некреси ақалақь ахьыҟаз ахаҿы, абнала ихҩоу анаараҿ. Назвреви абахәаҿ. Акомплекс аилазаараҿ иалоуп: ажәытәтәи ауахәама маҷ, анцәахша иира х-уахәамакны иҟоу абазилика, аоԥшәылхадацәа руахәама, Гиорги ацқьа иуахәама, аепископ Палат, аҩцара, абааш, ацынаҳа, имаҷу аныҳәарҭақәа, аберцәа руадақәа, анхарҭа, ақыҭа-нхамҩатә аҵакы змоу аргыларақәа ацәынхақәа. Аберҭыԥ абаагәарала акәырша аман.

2006 шықәсазы Некрестәи аберҭыԥ Қырҭтәыла апрезидент идҵарала ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акатегориа.

Аҭоурых

Иаԥиҵеит аҳ Ԥарнаџьом (ҳиера ҟалаанӡа II-I ашә.). IV ашәышықәсаан Ибериа аҳ Ҭрдат абра иргылеит ауахәама, VI ашәышықәсан иахьҭыԥиркыз Абибо Некресели. Уи иаан иҿиеит Некреси аепископра (иҟан XIX ашәышықәсанӡа). Абибос убри “Асириатәи руаӡәк иоуп”, иарбанқәоу VI ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа раан иааз Қырҭтәылахь ақьырсианра рыларҵәара, ашьаҭаркра иахықәкны, иарбанқәоу рхадарала амрагыларатәи Қырҭтәыла еиуеиҧшым акәакьқәа рҿы ирацәаны аберҭыԥқәа ҿиоит. Абибос Сириа аҟынтәи дицааит Иоан Зедазнели, аамҭаказ уи дицны аус иуан Зедазени аҟны, мацара анаҩс Некреси аепархиа идикылеит. Уи иԥшьаҩхадара Қырҭтәыла азы даара иуадаҩу апериод иақәшәеит. Қарҭли аҟны иҟаз Персиаа рымч зегь рхы иадырхәон аԥсылманра ашьаҭакраз, изҿагыланы дықәԥеит Абибос.

Некреси иаиуит аҵак дуу. Абрантәи ирыларҵәахон Қарҭли аполитикатә, акультуратә анырра амрагыларатәи Кавкасиони Мҭианеҭи аҟны. Некреси аепископра аепархиаҿ, иалалон мацара Гаӷмамхари акәымкәа, убас Дагестан ахәҭагьы (Дидоеҭи). Некреси аҟны еилашуан акультуратә-арҵаратә усура. Некрестәи аԥшьаҩхадацәа (Доситеос Черқезишвили, Зақариа Миқаӡе, XVII ашә., апоет-адикәан Мосе, XIX ашә. уб. егь) аус руан аҩыраҿгьы.

Некреси аберҭыԥ, иарбану ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа ақырҭуа культура акрызҵазкуа центрны иҟан зныкымкәа еиларыжьхьан Лекаа, зқәыларақәа XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынӡа ицон. XX ашәышықәса 20-тәи ашықәсқәа раан иалагеит абаҟа аҭҵаарадырратә ҭҵаара, мацара еиҳа игәианны 1940-1950 ашықәсқәа раан акомплексаҿ имҩасуан ахьчаратә-арӷәӷәаратә усурақәа.

Аберҭыԥаҿ есышықәса жьырныҳәамза 7 рзы, Қьырса иира ауха, имҩаԥгахоит жәлартә амшныҳәа Некресоба. Ари ақьырсиантә амшныҳәа заҵәуп, заамҭазы даҽа ашасыс иаҭатәу аԥстәы акәу аԥсаатә акәу иацны, аҳәагьы ашасыс иахьарҭоу. Иахьынтәиаауа абри атрадициа ахыҵхырҭақәа рыла идырӡам. Ауаа рҿы ирыларҵәоу ажәаԥҵа иашьашәаланы, Лекаа, рқәыларак аан аберҭыԥ иакәшеит. Иакәшаны аҭакра акыраамҭа инагӡахеит, аберҭыԥаҿ иҩналаз аҳәақәа ршьызаап, убра урҭ ршьала, акәацла идырҭәит. Абри ибаны аӷа иакәшаны амацәаз аҭакра амырхит, уи аҭыԥ иаԥырҵит. Академик Л. Ҷилашвили аҳәа ашасыс аҭара аритуал ахыҵхырҭа иноирантәи анцәахаҵара, Митра амҵахархәара иадиҳәалоит, иарбану ихадоу акт абнаҳәа ашасыс аҭара ауп. Аԥсаҭара Митра иира ауха иҟалоит (Қьырсеи Митреи риира дара-дара еиқәшәоит), ишаанӡа инагӡахоит.

Аберҭыԥтә комплекс

Ауахәама маҷ

Некреси аберҭыԥтә комплекс ақырҭуа аҟазацәа акымкәа рбаҟа еиднакылоит, урҭ рыбжьара руакоуп имаҷу абазилика ауахәама маҷ, иарбану аҭҵааҩцәа реиҳара уи Қырҭтәыла аҟны иахьанӡа иаанхаз ауахәамақәа рыбжьара зегь раасҭа заа иҟан ҳәа ирыԥхьаӡоит. Гиорги Чубинашвили ауахәама IV ашәышықәса II абжа аирбоит, игәы иаанагоит, ари уи ауахәама шакәу, зыргыларагьы ашықәснҵаҩы аҳ Тридат диԥхьаӡоит. Аха аҭҵааҩцәак (Л. Ҷилашвили, Н. Бахтаӡе) ирыԥхьаӡоит, Тридат ила иргылоу аргылара шакәу Ҷабукаури х-нышьак змоу абазилика.

Ауахәама х-нышьак змоу абазилика еиԥшуп, аха аилазаашьа акырӡа ахатәҷыдара амоуп. Уи аминиатиуратә шәага амоуп, аура аҭбаара аасҭа еиҵоуп (аура - 4,7 м, аҭбаара - 9,1 м.), мацара анышьақәа дара-дара еимадоуп иҭбаау ахыргьагьала, иарбанқәоу рыгьежьыра агәҭантәи анышьа аура иаҟароуп. Ауахәама аҩналарҭа амрагыларахьала, аганахьтәи анышьақәа рҟынтәгьы иамазаап, иарбану заатәи апериод арбагоу.

Ахыбра иргылоуп иԥҽу ахаҳәлеи акьыртә ашьыхгеи ала. Аамҭақәа рыҩныҵҟа ауахәама аахақәа, арҿыцрақәа ахнагахьеит, иарбану уи раԥхьатәи асахьа аԥсахра зырҿиаз. Абазилика агәҭантәи анышьа иҭшәоуп, акырӡа иҳаракуп. Аҩадахьтәи анышьа агәҭантәи анышьа аасҭа, ҩынтә еиҳа еиҵоуп, аха маҷк еиҳа иҭбааны. Анышьа х-ганкахь иаартын еиуеиҧшым ашәага змоу аиужьрақәа рыла. Аладахьтәи анышьа аҩадатәи анышьа еиԥшу, уи аасҭа маҷк еиҳауп, аха аформала иашам. Аҩадатәи анышьа аҵаҟа иҟоуп Крипта. Уи аҟны албаарҭа ахаҳәтә мардуан аҩадатәи анышьа аҟынтәи иҟоуп.

XX ашәышықәса аҵыхәтәаны ауахәама ареставрациатә усурақәа иазымҩаԥнагеит иҷыдоу аҭҵаарадырратә-ареставрациатә анаплакы. Иамыххеит аҩадатәи анышьаҿ иахаргылоу аргылара иацәаанхаз аҭӡы ацәынха, ирӷәӷәахеит агәҭантәи анышьа аҭӡқәа иԥсыҽхаз реиқәҵа. Аргылара ирхыбит акрамитла. 2000 шықәсазы ирҿыцхеит агәҭантәи анышьа ауасхыр, ахыргьагьа. Аҩадатәи анышьа аҩада-амраҭашәаратәи иаҿыбгоу акәакь. Иаатит аҩадатәи анышьа аҩадатәи аиужьра, ирҿыцхеит аҽеимаа асахьа змоу ахыргьагьа, ирҿыцхеит аҳамԥ, иҟаҵахеит акриптаҿ албаарҭа ахаҳәтә мардуан. Ареабилитациатә аусурақәа нагӡахеит 2009-2010 ашықәсқәа раан. Идырҿыцит аладатәи анышьа, ихыбхеит ҩганктәи ахыбла. Еицтәараны имҩасуа археологиатә аҵхрақәа ирылҵшәаны ирыԥшааит хә-аклдамак, иахьааԥшыз ахацәа, аҳәса, ахәыҷқәа рыбаҩқәа. Аклдамаҿ ишьақәырӷәӷәахеит иара убас акерамика афрагментқәагьы. Аҩадатәи анышьа аҵаҟа, акрипта аҵхраан иааԥшит ҩ-аклдамак. Иарбанқәоу абаҩқәа рыла иҭәыз.

Л. Ҷилашвили дацныҟәоит Г. Чубинашвили иқәиргылаз арыцхә, аха ауахәама иԥхьаӡоит аныҳәарҭа аиҭаҟаҵара амҩала ироуз аԥшьарҭаны, зыԥсахрақәа ақьырсиантә догматикала иҟалар акәын.

Анцәахша лиира абазилика

Ажәытәтәи уахәама амрагыларахьала игылоуп акомплекс ихадоу аргылара, анцәахша лиира ахьӡ зху х-уахәамакны иҟоу абазилика, иарбану аберҭыԥ зегь раасҭа идуу, ибзианы еиқәхаз аргылара ауп (17,2×12,7 м).

Абаҟа арыцхәыс иамоуп VI-VII ашәышықәсақәа рынҵәамҭа. Иргылоуп идуу ахаҳәа ԥҽыхала. Акәакьқәа рҿы, аконструкциатә ахәҭақәа рҿы ихархәоуп икәакәасҭоу ахаҳә. Ауахәама х-ҩналарҭак аман, уажәы ҩба амоуп амраҭашәарахьала, аҩадахьала. Аладахьтәи иҭдырҭәааит, аҩныҵҟантәи ниша рымоуп. Анышьақәа дара-дара еидыхуп аҭӡқәа рыла. Аварахьтәи анышьақәа рҿы ҩ-уахәамак ыҟоуп, иарбану дара-дара амраҭашәаратә аҩналарҭақәа рыла еимадоуп. Агәҭантәи ихадоу анышьа, амрагыларахьала инагӡоуп иҵаулоу аԥшьарҭала, иарбану аҽеимаа асахьа змоу апсида, уи аԥхьа ишьҭоу икьаҿу абема алоуп. Апсида агәыцәаҿ аԥенџьыр ԥҟоуп. Ҩ-ԥенџьырк аладахьтәи аҭӡаҿгьы иҟоуп. Апсида аура зегь аҟны иаццоит аберцәа рықәтәарҭа аҿаԥса. Апсидаҿ игылоуп ацынаҳа. Аҩадатәи аганаҿ иадҟаҵалоуп аишәа, иарбану агыларҭаз ихархәахон. Аԥшьарҭа азал аҟынтә иалкаауп игәиану аиконостасла. Аԥшьарҭа аҩадахьала, аладахьала иалкаау аԥхьакыртақәа ыҟоуп. Ҩ-ԥхьакырҭак акәакьҭа иашоуп, аԥенџьырк ала амрагыларахьала.

Аргылара афасадқәа инагӡоуп ахаҳәтә акыдчаԥала асахьа змоу аҳамԥла. Ауахәама ихыбын акрамит дула.

Асахьаркыра

Ауахәама XVI ашәышықәсан асахьа анырҵеит, инаӡаны еиқәханы иҟоуп абазилика ихадоу ауахәамаҿ. Асахьаркыра инагӡоуп Кахети аҳ Леван инапхгарала.

Асахьаркыра ахәҭак ааха амоуп. Асахьаркыра иацуп асомҭаврули адҩылақәа, иарбанқәоу хазтәи ацқьақәа рыхьӡ узырбоу. Иаҳԥылоит иара убас абырзентә адҩылақәагьы, анбанқәа иаабац аԥшшәы шкәакәа амоуп, аиқәаҵәа ашәыга мацара абырзентә адҩылақәа рзы ихархәоуп.

Аԥшьарҭа асахьаркыра ԥшь-регистркны еихшоуп. Аконхаҿ иарбоуп аҳәынҭкар итәарҭаҿ итәоу анцәахша аҵеи лнапы дакны, анахь-арахь лара лахь рхы рханы аоԥшәылхадацәа, иарбанқәоу рнапаҿы арҳәы зкыу. Ауасхыр ахықәаҿ иааԥшуеит аоԥшәыл ду исахьа, мацара аҩадатәи, аладатәи аҭӡқәа рҿы Мосе, Аарон.

Аԥшьарҭа егьырҭ аҩбатәи, ахԥатәи арегистрқәа рҿы иарбоуп ажәантәи литургиа, апостолцәа рныҳәара. Аԥшьбатәи аҟны - ацқьа ашас амҵахархәара. Асахьаркыра инанагӡоит агеометриатә орнамент ацәаҳәа. Аҵиаатә орнаментла еибыҭоу аԥшьарҭа амахәҿақәа. Азал ауасхыр амрагыларатәи ахәҭаҿы Иеса Қьырса исахьа ануп амедальонаҿ, дарбану ԥшь-уоԥшәылк дахьырку. Амедальон иаццоит абырзентә адҩыла. Еиԥшу акомпозициоуп ауасхыр амраҭашәаратә ахәҭақәа рҟынгьы.

Азал аҭӡқәагьы акымкәа арегистрқәа рыла еихшоуп. Иауу аҭӡы актәи арегистраҿ иарбоуп хареба, қьырса, мирқма, аӡаахра. Аҩбатәи арегистраҿ - анцәа имаӡа, Иуда игәыдкылара, Қьырса иҵәыуара, аџьабаҩ анацәа Қьырса инышәынҭраҿ. Ахԥатәи арегистраҿ ацқьа хә-еибашьҩык. Абриҵәҟьа арегистраҿ рсахьа ануп аҭоурыхтә хаҿқәа: аҳ Леван ауахәама амодуль инапы иакны, аҳкәажә Ҭинаҭин, урҭ рԥа Александр. Аҩадатәи аҭӡы актәи арегистраҿ иарбоуп Қьырса иҽеиҭакра, 12 шықәса зхыҵуа Қьырса аныхабааҿ, Лазаре ишьҭыхра, Иерусалим алалара; аҩбатәи арегистраҿ - аџьаҳаным атҟәара, Ҭома инцәахамҵара, анцәа ихалара аныҳәа, адоуҳацқьа ацәыргара; ахԥатәи арегистраҿ - ацқьа аберцәа. Амраҭашәаратә аҭӡы актәи арегистраҿ - аџьар анҵара, аҩбатәи арегистраҿ - нанҳәа, ахԥатәи аҟны - анцәахша лиира, аныхабааны анагара, аԥшьбатәи арегистраҿ - ацқьа анацәа. Аҭӡы аҩадахьтәи ахәҭаҿы ацқьа Барбара, ацқьа Екатерина рсахьақәа ануп.

1980-тәи ашықәсқәа раан асахьаркыра иазымҩаԥгахеит аконсервациатә усурақәа.

Ауоԥшәылхадацәа руахәама

Некреси аҟәырӷ зхагылоу ауоԥшәылхадацәа руахәама игылоуп аберҭыԥтә комплекс амраҭашәаратә ахәҭаҿы, абазиликеи аепископреи аҳҭынра аҵаҟа. Арыцхәыс иамоуп VIII-IX ашәышықәсақәа, х-уахәамакны иҟоу акомпозициа аҟәырӷ зхагылоу авариациа ауп. Ауахәама иргылоуп ахаҳәԥҽыхеи ахаҳәҟьаԥси ала. Аконструкциатә ахәҭақәа рҿы ихархәоуп иҩежьу ахаҳә.

Аргылара апланла иҷыдоуп. Уи еиуеиҧшым ахәҭақәа рҟынтәи еибыҭазшәа. Раԥхьа ихагалахеит ихадоу, апланла аквадраттә ахәҭа. Анаҩс уи амрагыларахьала иадҟарҵалеит хә-кәакьҭак змоу апсида, мацара аладахьала, амраҭашәарахьала, аҩадатәи аган аҟынтә азеиԥш аҩналарҭа. Ауахәама ҩ-ҩналарҭак амоуп, аҩадатәи, амраҭашәаратә аҩналарҭа аҟынтә. Рыҩ-ҩнашәгьы ишиашоу ауахәама ихадоу аҭӡқәа рҿы, иҟьаԥсны ихҩоу аҩнашәк-аҩнашәк ыҟоуп.

Аԥшьарҭа апсида аҽеимаа асахьа амруп. Уи агәыцәаҿ иԥҟоуп аԥенџьыр. Еиԥшу х-ԥенџьырк ыҟоуп аҟәырӷ ахәдаҿ: амрагыларахьала, аладахьала, амраҭашәарахьала. Аԥшьарҭа азал аасҭа х-еиҿаԥсак ала иҳаракуп. Аҩбатәи, ахԥатәи аҿаԥсаҿы игылоуп игәиану, ахаҳәԥҽыхала иргылоу аныхаҭӡы, иарбану ҩнашәк змоу агәҭаны. Аԥшьарҭаҿ игылоуп ацынаҳа.

Ауахәама ихадоу ахәҭа инагӡоуп иҳараку, аҩныҵҟантәи ихагьежьу, адәахьала аа-кәакьҭак змоу аҟәырӷла, зыхгынкгьы (аладахьтәи, амраҭашәаратә, аҩадатәи) ауахәама аҭӡқәа ирхагылоуп, мацара амрагыларатәи - апсида аҿаԥхьа иҟоу аҵаргылатә ахыргьагьаҿ. Аҟәырӷ ахәда ҳаракуп, уи акьархә зегь ицқьаны ицәу ахаҳә иалхуп. Аҟәырӷ ахәда инагӡоуп ахаҳә иаҿцәаау аҳамԥла.

Гиорги ацқьа иуахәама

Азалтә тип змоу ауахәама Некреси аберҭыԥ амрагыларатә ахәҭаҿы. Иргылоуп XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан. Иргылоуп ахаҳәла, акьырла, мацара ихыбуп акрамитла. Аргыларатә аиқәҵара еилаԥсоуп, апсида - агежьбжатоуп.

Аепископ ипалат

Аҟәырӷ зхагылоу ауахәама амрагыларахьала, аиҩхаа ахықәаҿ игылоуп иауу, ҩ-еихагылак змоу аепископ ипалата (иаҳҭынра). Аепископ ипалат ауп идуу ҩ-еихагылак змоу аргылара. Ҵаҟатәи аихагыла аҩналарҭа амраҭашәаратә аҭӡаҿы иҟоуп. Аҩнашә ауаршәала ихыбуп аихагыла агәҭаны игылоуп аа-кәакьҭак змоу ашьаҟа, иарбану изырӷәӷәоу аҩбатәи аихагыла адашьма ихадоу аҵаргәақәа, ԥыҭрак ашьҭахь ашьаҟа амрагыларахьала, амраҭашәарахьала, аихагыла аураҿ аҭӡқәа адҟарҵалеит, аихагыла ҩ-хәҭакны еиҟәыршеит. Мацара аҩадахьтәи ахәҭа амраҭашәаратә аҵыхәаҿ имаҷу аԥхьакырҭа еиқәдыршәеит.

Апалат хыхьтәи аихагылаҿ аҩналарҭа ҟаҵоуп аҩадатәи аҭӡы агәҭа, аҩнашә аҽеимаа асахьа змоу ахыргьагьала инагӡоуп. Аихагыла амрагыларатәи, амраҭашәаратә аҭӡқәа рҿы ҩба-ҩба идуу аҽеимаа асахьа змоу акылҳара ыҟоуп, иарбанқәоу адашьма аҩаӡара аҟынтә иалагоу. Хә-кылҳарак аладатәи аҭӡаҿы Алазани адәахьы. Амрагыларатәи акылҳарақәа ахыхь, апронтон абжьархаҿы, имаҷу, аҽеимаа асахьа змоу ахыргьагьала инагӡоу аԥенџьыр ыҟоуп. Абриҵәҟьа аҭӡы аладатәи, аҩадатәи ахәҭақәа рҿы, акылҳарақәа ахыхь зкәакьҭа иашоу анишак-нишак ыҟоуп. Амраҭашәаратә аҭӡы аладатәи ахәҭаҿы иҭбаау акылҳарак, иҟьаԥсны ихҩоу акылҳарак ыҟоуп. Иарбану, ишаҳбоу еиԥш, игәианны иԥҟоуп.

Аҩцара

Аҳҭынра анагӡараҿ амрагыларахьала, иҭыԥыркуп еихагылак змоу ахыбра, аҩцара ахьыҟоу. Аҩцара анаҩс убриҵәҟьа агәаҵаҿы иҟоуп имаҷу ацхрааратә аԥхьакырҭа. Абри аԥхьакырҭақәа рдашьма аҵаҟа ҩ-еихагылакны иҭыԥыркуп аԥхьакырҭақәа реишьҭагыла актәи хыхьтәи аихагылаҿ иҭыԥыркуп ауадақәа ихыгьыгьоу ахыбла, ҵаҟатәи аихагылаҿ, акымкәа хазтәи ауадақәа ыҟоуп.

Абааш

Аҩцара ахаҿы XVI ашәышықәсан идыргылеит ԥшь-еихагылак змоу ԥшь-кәакьҭак змоу ахыхьчаратә аҵакы змоу абааш, знеирҭа ишиашоу аҩцара аҟынтәи измоу. Абааш иҳаракуп, аихагылақәа рыбжьара ахыбрақәа амҿтәуп. Некреси аберҭыԥ аҵакырадгьылаҿ еиҳарак еиқәхаз игәиану аепоха ауаажәларратә ҵакы змоу аргыларақәа рыбжьара азҿлымҳара унаҭоит акырӡа идуу зкәакьҭа иашоу ахыбра аҭӡы ахыргьагьақәа реишьҭагылала, иҭыԥырку аҟәырӷ зхагылоу ауахәама аҩада-амрагыларахьала, иарбану аҭҵааҩцәа ргәаанагарала ацынаҳара акәын.

Абаагәара

Ансамбль иакәыршоуп ахаҳәтә абаагәара. Аҩналарҭа абаагәара аҩада-амраҭашәарахьала иаман.

Алитература

• დევდარიანი ფ., დვალი თ., საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ. 1-I, თბ., 2013. — გვ. 421-434.
• ბახტაძე ნ., ნეკრესის მონასტრის მემორიალური სამლოცველოს არქეოლოგიური კვლევის შედეგები, ს ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, თბ., 2010
• ბახტაძე ნ., ნეკრესის მონასტრის მემორიალური სამლოცველოს დათარიღებისათვის, თბ., 2010
• ბახტაძე ნ., ნეკრესის სამების ხუროთმოძღვრული კომპლექსის ფუნქციისა და დათარიღებისათვის, კრ., ხორნაბუჯი, I, თბ., 2011
• ჭილაშვილი ლ., ნეკრესის წარმართული სამლოცველოები, თბ., 2000
• ბერიძე ვ., ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974
• ჩუბინაშვილი გ., ქართული ხელოვნების ისტორია, ტ. 1, ტფ., 1936
• ელიზბარაშვილი ი., ნეკრესი, თბ., 1986

Азхьарԥшқәа

• ლევან ჭილაშვილი, წინაქრისტიანული ხანის წარწერა ნეკრესიდან
• საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 7955