Иугославиатәи аибашьрақәа

Иугославиатәи аибашьрақәа – ари 1991–2001 шықәсқәа рыбжьара уаанӡатәи Иугославиа аҵакырадгьыл аҟны аҭыԥ змаз, атәыла хзырбгалаз бџьаршьҭыхлатәи конфлитқәоуп. Иугославиатәи аибашьрақәа реиҳарак асербцәа рыбжьара аҭыԥ змаз амилаҭбжьаратә конфликтқәан, асловенцәеи, ахорватцәеи, абоснииццәеи, албанеццәеи рганахь ала. Даҽа ганкахьала ахорватцәеи абосниеццәеи рконфликт, насгьы аконфликт раԥхьа ахорватцәа рганахь ала адгылара змаз, аха анаҩс Мраҭашәаратәи Босниатәи Ареспублика асербцәеи, Алиа Изетбегович дызхагылаз Ареспублика Босниа Герцеговина аԥсылман мчрақәеи, Ҩадатәи Македониа македониааи албаниааи рыбжьара аконфликт, аетникатәи адинхаҵаратәи еиҿагыларақәа рыла ицәырҵыз. Иугославиатәи аибашьрақәа Адунеизегьтәи Аҩбатәи аибашьра анаҩс Европа иахьаҵанакуа зегь реиҳа ишьаарҵәыраз еибашьрақәан. Арҭ аибашьрақәа раан аҭыԥ змаз ацәгьоурақәа рыҭҵааразы иаԥҵан уаанӡатәи Иугославиа азы Жәларбжьаратәи атрибунал.

Аҭоурых. Амилаҭбжьаратә конфликт

Афедеративтә Республика Иугославиа – абас ахьӡын уаанӡатәи балкантәи атәыла. Иара акыр ареспубликақәа рыла ишьақәгылаз социалисттә тәылан. Уаанӡа иара Иугославиатәи Акралра ҳәа ахьӡ аман, уи ахьӡ аиуит 1929 шықәса рзы Балканы, Сербиа, Черногориа ҳәынҭқарракны ианеидыла ашьҭахь. Иугославиа – ари мрагыларатәи аславианцәа рыдгьыл ауп. Ас еиԥш аилазаара ала ари атәыла Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьранӡа иҟан. Уи аҵакырадгьыл 247542 кв.метра аҵанакуан. Аибашьра ашьҭахь Иугославиа аҵакырадгьыл, Афедеративтә Республика Иугославиа ҳәа ахьӡ змаз, акыр иацлеит, уи иаҵанакуа иҟалеит 255804 кв. км. 1999 шықәса рзтәи адыррақәа рыла, атәыла аҟны инхоз ауааԥсыра рхыԥхьаӡара 24 миллионҩык рҟынӡа инаӡон. Уи аилазаара иалалеит даҽа ԥшь-республикак. Уахь иаҵанакуеит: Босниеи Герцеговинеи, Хорватиеи Мраҭашәаратәи Македониеи, иара убасгьы Словениа. Абри аилазаара ала Афедеративтә ҳәынҭқарра шәышықәсеи бжаки ишьақәгыланы иҟан. 2003 шықәса рзы балкантәи аҳәынҭқаррақәа рхеилак хыбгалеит. Сербиеи Черногориеи, Иугославиа, шьаҭас иамаз, 2006 шықәса рзы дара-дара еидыҵит. Ишьақәгылеит ихьыԥшым даҽа ҩ-ҳәынҭқаррак: Сербиеи Черногориеи. Иугославиа даара идууз, европатәи аҳәынҭқаррақәа ируакыз, еснагь ахорватцәа, асербцәа, аԥсылманцәа ирзеиԥшыз ҩныкны иԥхьаӡан. Аха 90-тәи ашықәсқәа рзы уи даара иуадаҩыз амилаҭбжьаратә конфликт иалагалан. 1992 шықәса рзы Иугославиа азы милаҭтә трагедиахеит, иҭахеит зықьҩыла акагьы зхарамыз ауаа. Уиижьҭеи аҭоурых азы аамҭа ицахьо шмаҷугьы, ас еиԥш адраматә хҭысқәа зыхҟьази, уи ахҟьаԥҟьақәеи ахаҿаагара аҭахны иҟоуп.

Аҭыӡшәа зыхҟьаз

Иугославиа аҵакырадгьыл аҟны инхо ажәларқәа рыбжьара, аетникабжьаратә конфликтқәа даара иҵаулоу аҭоурыхтә шьаҭақәа рымоуп. 1371 шықәса рзы аславиан жәларқәа аҭырқәцәа асербцәа рҵакырадгьыл аҟынтәи иқәырцо иалагеит. Аҭырқәа-османцәа рыла Сербиа анапахьы аагара иахҟьаны, аславиан уаажәларра рыхәҭак аислам динхаҵарахь ихьанарԥшит. Ажәаатәи ашәышықәсазы Австриа знапаҵаҟа иҟаз Габсбургаа рдинастиа, анемеццәеи ачехцәеи рнапҟазацәа Воеводинеи Сербиеи рышҟа ииасны рынхара адгылара азыҟарҵон. Анаҩс, ари аҵакырадгьыл аҟны рынхарҭа аҭыԥқәа рыԥшааит: ауриацәа, абырзенцәа, аерманцәа, авенгрцәа. Аетникабжьаратә конфлитктқәа уаанӡагьы аҭыԥ рыман, жәаҳәарада, аха урҭ реиҳарак османаа, авенгрцәа, анемеццәа ирҿагылаз қәгыларақәан. Аҩбатәи Адунеизегьтәи аибашьра ашьҭахь иугославиатәи адгьылқәа аанрыжьит анемеццәа, Сербиаҟа акәзар, нхара инеит черногориатәи, герцеговинатәи, босниатәи асербцәа. Абарҭқәа ирыхҟьаны ари аҵакырадгьыл аҟны ауааԥсыра ретникатә еилазаара аҟны ахыԥхьаӡаратә еибакапанра аҭыԥ аиуит.

Сербиаа еснагь Иугославиатәи аибашьра аҟны активла рҽаладырхуан, ишдыру еиԥш, ари аибашьра жәашықәса иреиҳаны ицон. Уи алагеит 1991 шықәса рзы, иагьхыркәшан 2001 шықәса рзы. Иугославиатәи аибашьра аҵакы аганахьала уахәаԥшуазар, асербцәа ринтересқәа ирконфликтын, уи ишьақәнаргылон лагерк: Харватиа, Албаниа, Босниа, Герцеговина ртәылауаа. Уи анаҩсангьы, амчрақәа реихшара аан Харватиеи, Босниеи, Герцеговинеи рыбжьара аконфликт аҭыԥ аман. Македониатәи аиҿагыларақәа – ари атәыла ахаҭарнакцәеи албанеццәеи рыбжьара арелигиатә ҟазшьа змаз аиҿагыларақәа, аетникатә адҳәалазаара иахҟьеит ҳәа ирыԥхьаӡоит. Ихадароу арратә цәгьоураны иԥхьаӡан агеноциди ауаатәыҩса ирзырхаз азинеилагарақәеи, урҭ аҭыԥ рыман аконфликт аҭыԥ аманаҵы. Иазгәаҭатәуп убас еиԥш афакт, Адунеизегьтәи Аҩбатәи аибашьра аан ишыҟамыз еидысларак, Иугославиатәи аибашьра аан еиԥш ишьаарҵәырахаз. Арҭ арра-граждантә хҭысқәа рыҭҵааразы еиҿкаан анкьатәи Иугославиазы Жәларбжьаратәи атрибунал, уи Гаага иҟан. Атрибунал иаҵанакуеит абас еиԥш аусбарҭақәа: аӡбарҭатә палатақәа ҩбеи апеллиациатәии. Урҭ аӡбаратә усмҩаԥгатәқәеи ахарадҵаҩы имаӡаныҟәгарҭеи ирхылаԥшуан. Иахьа Атрибунал 27-ҩык аӡбаҩцәа рыла ишьақәгылоуп, урҭ рахьтә 15-ҩык еснагь атрибунал аҟны аус зуа роуп. Даара аинтерес зҵоу фактуп, ари аиҿкаара аиурисдикциа иахьаҵанакуа, иалкаау ахаҿқәа ирзырхоу аӡбаратә процессқәа рымҩаԥгара. Анапхгараҭаратә усбарҭақәа русура акәзар, ари атрибунал урҭ ирзырхоу аӡбаратә процессқәа рымҩаԥгара азин амам. Иугославиазы Жәларбжьаратәи атрибунал аҟны зегьы иреиҳау хьырхәроуп ԥсраҽнынӡатәи арбаандаҩра. Иугославиатәи аибашьрақәа зегьы инықәырԥшны х-хәҭакны иушар алшоит, арҭ ахәҭақәа зегьы ахҭысқәа рыҿиашьа анырра ӷәӷәа арҭон. Актәи аетап аҩажәатәи ашәышықәса 90-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы иалкаауп. Уи иаҵанакуан Словениатәи аидысларақәа, урҭ жәамш ицон. Анаҩс Хорватиеи Босниеи рҵакырадгьылқәа рҟны ԥшьышықәса ицон аибашьра. Уи 1992 шықәса инаркны ԥхынҷкәынмза 1995 шықәсанӡа ицон. Аҩбатәи аетап алкаан Иугославиа иаҿагыланы ақәԥарала, НАТО ари аибашьра активла алахәхара ала. Уи цон 1995 шықәса инаркны 1998 шықәсанӡа. Ахԥатәи аетап акәзар, излалкаахаз Косово аҭыԥ змаз аидыслара ала ауп, уи хыркәшан Метохиеи ари арегион аҟны автономтә зхаҵареи рыла. Ари аибашьра цон 1998 шықәса раахыс, иагьхыркәшахеит аҩажәиактәи ашәышықәса ҿыц алагамҭазы Македониатәи аидыслара ала. Ас еиԥш ахҭысқәа ирылҵшәаны Иугославиа зхала иҟоу тәыланы аҟазаара аԥыхын, уи аҵакырадгьыл аҟны ицәырҵит хаз игоу аҳәынҭқаррақәа – Сербиа, Черногориа, Босниа, Герцеговина, Македониа уҳәа реиԥш иҟоу.

Актәи бџьаршьҭыхлатәи аконфликт

Уаанӡатәи Иугославиа аҵакырадгьыл аҟны актәи бџьаршьҭыхлатәи аконфликт цәырҵит асербцәеи ахортватцәеи рыбжьара. Асербцәеи ахорватцәеи реиҿагылара аан иҭахеит 20-нызқьҩык рҟынӡа ауаа (асербцәа реиԥш ахорватцәагьы), ирбган акыр ақалақьқәеи ақыҭақәеи, ареспублика анхамҩа даара ааха ӷәӷәа аҭан, ихҵәацәаны иҟалеит 230-нызқьҩык рҟынӡа асербцәа. 1992 шықәса рзы жәларбжьаратәи аилазаара иҟанаҵаз ақәымчра ала анапы аҵаҩын аҭынчразы аиқәышаҳаҭра аибашьра аанкыларазы, насгьы уи ахацмыркразы, Хорватиа ихьыԥшымыз ҳәынҭқарраны иазхаҵан. 1991 шықәса рзы Босниеи Герцеговинеи инхон аԥсылманцәа-абосниеиццәа (44%), ақьырсиан дин ныҟәызгоз асербцәа (13%), ахорватцәа-акотоликцәа (17%). 1992 шықәса жәабранмзазы имҩаԥысит ихьыԥшым аҳәынҭқарра аԥҵара иазкыз ареферендум, аха уи алҵшәақәа босниатәи асербцәа ақәшаҳаҭымхеит. Дара ирҭахын рхатәы Босниа, ихьыԥшымыз амилаҭтә ҳәынҭқарра аԥҵара. Асербцәа азыхиан Сараевотәи аԥсылманцәеи ахорватцәеи ирыдгылоз ирҿагыланы ақәгылара. Сербиа аиҳабыра рҟынтәи адгылара зауз асербцәа иугославиатәи ар рыцхыраарала аграждантә еибашьра иалагоит. Уи аибашьра иалагалан автономиа зҭахыз аԥсылманцәа (Мраҭашәаратәи Босниа жәлар рхыхьчара), абошниакцәа (Босниеи Герцеговинеи рырратә архәҭақәа), насгьы ахорватцәа (Хорватиатәи вече, Хорватиа ар), иара убасгьы аибашьра иалахәын НАТО амчрақәеи қьырала еибашьуази. Ари арратә еиҿагылара аетникатә рыцқьарақәа ҳәа изышьҭаз ахылҿиааит, босниатәи ауааԥсыра реиԥш асерб уааԥсырагьы ирзырхаз. Аҭоурых арҵагақәа рҟны иазгәаҭоуп аграждатә еибашьра аҟны ишыҟам ииашоуи ахара здуи издыми. Ас еиԥш аибашьра аҟны иршьуа зхыршьаауа урҭ рполитикатә дунеихәаԥшышьа азакәӡам, урҭ зыхдырҟьо иалкаау жәларык иахьаҵанакуа азоуп, ари аибашьра даара игәымбылџьбароу еибашьроуп. Иахьагьы иуадаҩуп ауаа ари аибашьра иалахәу рыԥсихологиа аилкаара, избанзар урҭ ауаа акраамҭа еицынхон, рхәыҷқәа еицырааӡон, аус еицыруан, дара-дара еицхыраауан, еиԥшымзаарас ирымаз рдинхаҵареи рмилаҭтә аҵанакреи заҵәык ракәын, нас сааҭк аҩныҵҟа еиӷацәахеит, еибашьуа иалагеит.

Деитонтәи аиқәышаҳаҭра

Ари аконфликт аганқәа зегьы досу рхатәы иашара рыман. Ас еиԥш азалымдаррагьы ахи аҵыхәеи аилкаара даара иуадаҩын, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаареи НАТО арбџьарымчқәа реиҟәшареи ари аконфликт ахы аланамырхәызҭгьы, изалыршахомызт 1995 шықәса рзы еибашьуаз аганқәа рыбжьара аҭынчра шьақәзыргылоз Деитонтәи аиқәышаҳаҭра анапы аҵаҩра.

Иааркьаҿны ари адокумент аҵакы абас еиԥш иҟоуп уҳәар алшоит:

- уаанӡатәи Иугославиа ахәҭақәа Босниеи Герцеговинеи ҩ-хәҭакны ишьақәгылар ауп – Босниеи Герцеговинеи Рфедерациеи Сербтәи Ареспубликеи (асербцәа ироуит 49% аҵакырадгьыл, ахорватцәеи абосниеццәеи 51%); - ҿыц иаԥҵаз аҳәынҭқаррақәа рҵакырадгьылқәа рахь иалагалахоит НАТО арратә контингент; - араионқәа рҳәаа иашақәа шьақәнаргылоит Арбитражтә комиссиа; - амчра аҟынтәи иамххоит аконфликтқәа ирылахәыз аԥхьагылацәа, Жәларбжьаратәи атрибунал ала ацәгьоурақәа рзы ахара зыдҵаз; - аҳәынҭқарра ахада ифункциақәа нарыгӡалоит Апрезидиум шьақәзыргыло хҩык ауаа – ажәларцыԥхьаӡа рҟынтә ахаҭарнакцәа аӡәаӡәа; - Азакәанԥҵаратә мчы аанарԥшуеит ҩ-палатакны иҟоу Апарламенттә скупшьина: уи аилазаараҿы иҟалоит акы ахԥатәи ахәҭа Сербиатәи Ареспублика аҟнытә, ҩба ахԥатәи ахәҭа Афедерациа Босниеи Герцеговинеи рҟынтә; - амчра асистема зегьы аус аулоит Иреиҳау ахаҭарнак ихылаԥшра ала.

Аибашьра ашьҭахьтәи Иугославиа

Аибашьра ашьҭахьтәи Иугославиа федеративтә ҳәынҭқарраны иаарԥшын, уи иаҵанакуан ареспубликақәа фбеи автономиақәа ҩбеи. Иугославиа ахыбгалара аламҭалазы, 90-тәи ашықәсқәа раан, уа инхоз ауааԥсыра рхыԥхьаӡара 10 миллионк рҟынӡа инаӡон, урҭ рахьтә: 62% – асербцәа, албанеццәа – 17%, черногориаа – 5%, аԥсылманцәа – 3%, авенгрцәа – 3% уҳәа егьырҭгьы. 90-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы Сербиеи Черногориеи, асербцәа еиҳа рхыԥхьаӡара ахьырацәаз, еидгылеит, иаԥырҵеит асоиузтә республика Иугославиа. Иаанхаз ԥшь-республикак (Хорватиа, Словениа, Босниа, Герцеговина, Македониа) ахьыԥшымра аиура иашьҭан афедералтә центр аҟынтәи. Избанзар, Македониа асербцәа рхыԥхьаӡара даара имаҷын, ари афакт азгәаҭо, ари ареспублика аинвесторцәа уиаҟара рылахь иааиуамызт азы иалшеит даара ирмарианы ахьыԥшымра аиура, имҩаԥгаз ареферендум иабзоураны.

Босниатәи аибашьра алҵшәақәа

Босниатәи аибашьра иалҵшәахеит: - ауааԥсыра аҩныҵҟатәи рҭыԥԥсахра, дара рҽеидыркылеит ретно- динхаҵаратә хырхырҭақәа рыла; - ақәратә емиграциа анаҩстәи ашықәсқәа рзы: абосниеццәеи ахорватцәеи рыхынҳәра шьҭахьҟа, Босниеи Герцеговинеи рышҟа; - Босниеи Герцеговинеи еиқәхеит босниатәии хорватиатәии арегионқәа; - аҿар рыбжьара ахатәы идентификациа ӷәӷәахеит, ретникатә имшьҭра инамаданы; - аконфессиақәа зегьы рдинхаҵаратә еиҭаҿиара; - аконфликт зегьы аан иҭахеит 200-нызқьҩык инарзынаԥшуа ауаа; - аихамҩақәа зегьы рбган, ирбган акыр ирацәаны аргыларақәа, ихырбгалан х-нызқь инарзынаԥшуа анхарҭатә ҭыԥқәа, ҩ-нызқь километра амҩақәа ықәган. Деитонтәи аиқәышаҳаҭра Босниеи Герцеговинеи рконституциатә шьақәгылара ашьаҭа аҳаит. Ас еиԥш асистема акыр идузар, насгьы лҵшәа ӷәӷәак амамзар ауеит аха, уи агәреибагара ашьақәыргылара аамҭазы зда ԥсыхәа амам акәын ас еиԥш агәаҟрақәа зхызгаз ажәларқәа рыбжьара. Акырӡа шықәса шыҵхьогьы ари аибашьра хлымӡаах еилгеижьҭеи, уи иааннажьыз ахәрақәа макьанагьы имӷьац. Иахьа уажәраанӡагьы босниатәи ашколқәа рҟны ари аибашьра атәы ахәыҷқәа ирзеиҭарҳәаӡом. Иаарту зҵаароуп ажәларқәа реиныршәара азҵаара.

Иугославиатәи аибашьра иазкны иҭыху афильмқәа

Убас еиԥш иҟалалоит, акраамҭа уашьҭоуп иалкаау темак иазку афильмқәа. Усҟан, ҿырԥштәыс иаагозар, иреиӷьу америкатәи афильмқәа жәаба ҳәа аԥшаара ҟауҵар, уи иаарласны иуԥшаар ауеит, аха иҷыдоу аспецифика змоу акы уанашьҭоу, ас еиԥш аԥшаара лҵшәадахар алшоит. Уаанӡатәи Иугославиа аҟны аграждантә еибашьра иазку афильмқәагьы зыԥшаара мариам рахь иаҵанакуеит, ари атема иазкны иҭыху афильмқәа шмаҷымгьы. Абар иреиӷьу ҳәа иалкааз Иугославиатә аибашьра иазку афильмқәа жәаба:

• Спасти Хэррисона (Harrison's Flowers – правильней было бы перевести как «Цветы Хэррисона»), 2000 ш.
• В тылу врага (Behind Enemy Lines), 2001 ш.
• Демоны войны (Demony wojny wedlug Goi, также есть перевод названия как «Псы войны»), 1997ш.
• Ничья земля (No Man's Land), 2001 ш.
• Вуковар (Vukovar, jedna prica) 1994 ш.
• Снайперы (Shot Through the Heart – также можно встретить название «Выстрел сквозь сердце»), 1998 ш.
• Жизнь как чудо – (Život je čudo), 2004 ш.
• Спаситель (Savior), 1998 ш.
• Перед дождем (Before the Rain), 1994 ш.
• Красивые деревни красиво горят (Lepa sela lepo gore), 1996 ш.

Азхьарԥшқәа

• [1] Архив ҟаҵан 2021-01-26 азы Wayback Machine аҟны.
• [2]
• [3]
• [4]
• [5]
• [6]
• [7]
• [8] Архив ҟаҵан 2021-02-08 азы Wayback Machine аҟны.
• [9]
• [10]
• [11]
• [12]