Варӡиа
Варӡиа — ацаҟьаҿ иаҿцәаау аберҭыԥтә ансамбль, XII-XIII ашәышықәсақәа ақырҭуа асахьаркыратә культура абаҟа. Ишьҭоуп аҭоурых зҵоу Џьавахети аҟны, Аспинӡа амуниципалитетаҿ (Аспинӡа аҟынтә 30 километраҿ) аӡ. Мтквари армарахьтәи аԥшаҳәаҿы. Амшын агдыра аҟынтә 1300 метракаҿ. Орографиатә схема иахәаԥшны Варӡиа ишьҭоуп Ерушьети ашь-хеибаркыра амрагыларатәи ахәҭа анҵәамҭаҿ. Варӡиа хыхьтәи аҳаԥы амшын агдыра аҟынтә 1462 метракаҿ иҟоуп.
Етимологиа
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аҳ Гиорги III уаа дуқәа ицны дхалахьан, аҳ иԥа - Ҭамара хәыҷгьы дигахьан. Ашәарыцара иалагеит. Ашәарыцара иазҿлымҳау аҳ, уи ицыз ахәыҷы дырхашҭит. Ахәмарра иаҿыз Ҭамара аҳаԥқәа рҿы дыӡит. Ашәарыцара иаҟәыҵит. Згәы ҭынчым, игәаҭеиуа ашәарыцаҩцәа абрахь-амнахь, Ҭамара илышьҭан. - бабааҟоу Ҭамара! Иҿиҭит еицыз руаӡәк. Аҳаԥаҿы амҩа иахҟьаз Ҭамара дгәырӷьан аҭак ҟалҵеит “Абра сыҟоуп!”, абриазы ари атыԥ иахьӡырҵеит “Варӡиа”.
“Аӡиас Мтквари аԥшаҳәа иҳараку цаҟьакаҿ Варӡиа аҿцәаара иалагеит. Ацаҟьа иҿыпуан, аҳаԥқәа рыҿцәаара иуадаҩхеит. Аусура алгара ашьҭахь, уахынла, ауасҭацәа амаруга убраҵәҟьа ацаҟьаҿ ишьҭарҵеит, иааԥсаны рыҩныҟа ицаны-иааит. Адрҩаҽны аусуразы иааит, аха амаруга аҭыԥан ирықәымшәеит. Аԥшаара рацәа ашьҭахь уажәтәи Варӡиа ацаҟьаҿ ирбеит. Иџьашьаны ашьҭахьы ихынҳәит, инарыгӡеит аҳаԥқәа рыцәра. Ахәылбыҽха амаруга еиҭа убраҵәҟьа ишьҭарҵеит. Ахԥатәи ашьыжьаан убриҵәҟьа ахҭыс ҟалеит. Амаруга еиҭа идыру ацаҟьаҿ еиҭаганы ирбеит. Уажәы еилыркааит. Абриазы Варӡиа ари ацаҟьаҿ иаҿырцәааит, мацара ԥахьатәи иаанрыжьыз аҭыԥаҿ абри ашьҭахь Наварӡиеви ахьӡхеит”.
“Аӷа изеилымкаарц Ҭамара аҳкәажә дахьыҟоу, Варӡиаҿ Ҭамара лыдҵала хышәи-ханеижәыхәба уада иаҿцәаан, убриҟара ауада, заҟа мшы ыҟоу ашықәсаҿ; есымша уадак ҽырцәаауан, аргылара шықәсык аҩныҵҟа иалгеит.”
Варӡиа иазку ажәабжьқәа рҿы иазгәаҭатәуп х-моментк: аберҭыԥ аԥҵара аҳ Гиорги III, иалукаартә, Ҭамара аҳкәажә рыхьӡ адҳәалара; Варӡиа аргылара аҭыԥ аԥсахра, абра аберҭыԥ аԥҵараанӡа иажәу аҳаԥқәа рыҟазаара.
Аҭоурых
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аберҭыԥтә комплекс еиҳарак 1156-1203 ашықәсқәа раан иаԥҵахон. Анырхарҭа 1185 шықәса нанҳәамза 15 Ҭамара аҳкәажә лаан (1184-1213) ирыԥшьеит. Аҳҭынратә берҭыԥ ароль ду аман атәыла аполитикатә, акультуратә ԥсҭазаараҿ. Зны Варӡиа аҟны амаҵ иуан Иоан Шааҭели, дарбану убраҟа иаԥызҵаз “Варӡиатәи ауахәама анцәахша иашәа”. Варӡиа ашәҟәыҵәахырҭа аҟынтә иаанхеит Варӡиа ԥшь-томк змоу исахьарку анапылаҩыра (XII ашә.). Варӡиа аберҭыԥ аԥхьагылаҩ ихьӡ аиурҭа ашәҟәын, уи ауахәама-аберҭыԥ ауранагӡара анапхгара азиуан, атәыла аполитикатә ԥсҭазаараҿ улаԥш иҵашәо ароль наигӡон.
Амонголцәа аиныртәыртәыз аамҭаз (XIII ашәышықәса II абжа) Варӡиатәи абер-монархцәа активла иқәԥон агәрахаҵаразы, амилаҭтә культура аиқәырхаразы. 1551 ашықәсан аберҭыԥ Персиа ар еиларыжьит, иқәырхит. Варӡиатәи еицырдыруа анцәахша иныха, ахьыи аихаҩеи ашәқәа, акультуратә даҽа аҭаҵәах рацәа аӷа итәыитәит. 1758 ашықәсан, абри аган Османтәыла ианампыҵанакыз, аберҭыԥ аҵыхәтәаны иуаҩыдахеит. Урыстәыла-Османтәыла аибашьра (1828-1829) ашьҭахь Варӡиа еиҭа Қырҭтәыла анапаҵаҟа иҟалеит.
Қырҭтәыла аҟны асоветтә аиҳабыра ашьаҭаркра ашьҭахь иалагеит ари аберҭыԥтә комплекс аҭҵаарадырратә усқәа. 1938 ашықәсан уи амузеи-аҳәырԥсарраны ирыларҵәахеит. 1970-1971 ашықәсқәа раан имҩаԥгахеит археологиатә аҵхрақәа, иԥшаахеит 3 культурак руаажәларахәҭа: заатәи абжьаратә шәышықәсақәа, XII ашәышықәса, XIII-XIV ашәышықәсақәа. Иаапшит ишәу акерамикатә еиуеиҧшым усумҭақәа, Қашанури афрагментқәа, аихаӡа арҭәага. Еиуеиҧшым абзазаратә маҭәар, амаруга.
Варӡиа “... аџьашьага ауп. Азымнеирала уи Александр иҭӡы, Хеибер ибааш иазышәагаауп…” - абас иҩуан Варӡиа иазкны Персиа Сеԥевидцәа рдинастиа ашықәснҵаҩы, XVI ашәышықәса аҭоурыхҭҵааҩ Ҳасан Бег Румлу ихатә аҩымҭа “Ахса-аҭ-ҭаварихис” (“Ибзиаӡоу аҭоурыхқәа рҟынтәи”) абӷьыцқәа рҿы. Ишьакәыргылоуп, ашь-хеибаркыра Мтквари аҩганкгьы иааигәаны ишеиланхоз ушьҭа енеолит аепохаан, археологиатә усурақәа раан аҭерассақәеи ахәадақәеи рҿы ирыԥшааит раԥхьаӡатәи Ҭемыр ауаажәларра енеолит - аџьазтә, ԥасатәи - аџьазтә епохақәа рбаҟақәа, урҭ рыбжьара ахәҳәыгәратә ажымҭақәа. Абри атиптә баҟақәа рыҭҵаара иаанарԥшит Ҭриалеҭи акультура рыларҵәара аҵакырақәа. “Қарҭли аԥсҭазаараҿ” ишиашоу адыррақәоуп, аберҭыԥ аргылара аҳ Гиорги III иаан ишалагаз, анаҩс Ҭамара аҳкәажә лаан ишынҵәаз.
Ҭамара аҳкәажә лхаантәи ашықәснҵаҩы хәыц-хәыц, исахьаркны иаҳзеиҭаиҳәоит Варӡиа ашьаҭакра. Абри идууӡоу аҳҭынратә аберҭыԥ аԥҵара иадиҳәалоит уи Ҭамара аҳкәажә лхаантәи аҟазшьрбага ауахәаматә-аберҭыԥтә аргылара аусхкаҿ - атәыла аҩныҵҟа, уи аҳәаақәа рынҭыҵ. Аҭыԥ алхра ирыдҳәалан ацаҟьа иреиӷьу аргыларатә ахатәҷыдарақәа, иманшәалоу аҭыԥла, абзазаратә, арратә хәаԥшырала, иара убас, абра арыжәтә аӡы аҟазаара.
Аргылара актәи етапуп Гиорги III (1156-1184) иаҳратә ашықәсқәа, агәҭакы, аргылара аплан аус адулара уи ихьӡ иадҳәалоуп. Абриҵәҟьа аамҭа иатәуп ицәырҵыз актәи анхарҭа аҩнқәа аӡыхь азааигәара.
Аргылара аҩбатәи аетап иҭыԥыркхоит Гиорги III иԥсҭазаареи, Ҭамара аҳкәажә лҭаацәара алалара рыбжьара (1184-1186). Ҭамара аҳкәажә лыдҵала раԥхьатәи аплан хәҭакала иԥсаххеит. Аӡыхь аҟны, ушьҭа убра иҟоу аҳаԥқәа ахьыҟоу аҭыԥаҿ, иаԥҵахеит аберҭыԥ ацентр - ацаҟьаҿ иаҿцәаау Анцәахша лылацәеиқәыԥсара азалтә лныхабаа ду, исахьарку Қарҭли аерисҭав Рати Сурамели иинициативала, ихарџьқәа рыла. Ари иаарԥшхеит актиторцәа рпортреттә сахьақәа рыҟны иҟоу адҩылақәа раԥхьара иалҵшәаны Варӡиа, аберҭыԥ еиԥш, идыруп аныхабаа аԥшьара амомент аҟынтә, уи апопулиарра иазҳауеит.
Аргылара ахԥатәи аетап иалоуп ашықәсқәа аныхабаа асахьанҵареи Басиани ақәԥареи рыбжьара (1186-1208). Инҵәоит Анцәахша лылацәеиқәыԥсаратә ныхабаа акәша-мыкәша амоназонцәа ацаҟьатә рыҩнқәа, ахыхьчаратә аҽыцәахырҭа, иимариам аиригациатә аргыларақәа - аӡымҩангага аҳаԥкылҵа, арԥсаҳәага аӡымҩахгага - аҿцәаара. 1203 ш. аберҭыԥ ибзианы иаднакылеит Қырҭтәыла акәакьқәа зегь рҟынтәи еизаз ар рацәа. Абраҵәҟьа дааит Ҭамара аҳкәажә. Варӡиа аҟынтәи аибашьразы ицаз ақырҭцәа иаиааит аԥсылманцәа ркоалициа ԥшьышә нызқь рыр Басиани ақәԥараҿ.
Ашықәснҵаҩы идыррала Варӡиа ихьӡ, Варӡиа анцәахша иадҳәалоуп аибашьра дуқәа зегь, иарбанқәоу уи аепохаҿ иназыгӡоз Қырҭтәыла аԥсылманцәа рекспансиа иаҿагыланы. Абасала, XII-XIII ашәышықәсақәа рынҵәамҭаз, Варӡиа акрызҵазкуа аполитикатә, акультуратә, арелигиатә центрын. 1283 ашықәсан иҟалаз адгьылҵысра ааха ду анаҭеит Варӡиа. Абри аԥсабаратә рыцҳара ашьҭахь аберҭыԥ хәҭакала арҿыцра иадҳәалоуп аргылара аԥшьбатәи аетап, Аҭабаг Беқа Џьаҟел-Цихисџьвартәи иаан (1285-1306).
Абри ашықәсқәа раан, амонголцәа рхатәара иамыхәаԥшыкәа, Варӡиа аберҭыԥ ԥыхьа еиԥш ибеиоуп, еиҭа анырра ду анаҭоит атәыла аԥсҭазаара. XV-XVI ашәышықәсақәа атәыла аҩныҵҟатәи аилабгара, Иран-Ҭырқтәыла аганахьала Қырҭтәыла ампыҵакра даара агрессивла аҽазкратә аепоха ауп. Варӡиа хаҭала иацлоит ахыхьчаратә ақәԥарақәа рымҩаԥгара. Уи узықәгәыӷуа агәырҭоуп Қырҭтәыла аҳ изы атәыла аидкыларазы имҩаԥгоу ақәԥараҿ. 1551 ашықәсан, Қырҭтәыла аҟны ихатә ахԥатәи ақәылараан, Персиа ашах Шаҳҭамаз I дақәлеит Варӡиа. Ирӷәӷәоу Қарҭли аҳ Луарсаб I арратә имчқәа иаҿагылан Персиа ар ақәылара. Ақәԥара бааԥсы иалагеит хаҭала аҳаԥқәа рҿы, абриазы ирыҩуеит XVII ашә. аҭоурыхҭҵааҩцәа: ақырҭуа Ԥарсадан Горгиџьаниӡе, персиатәи - Ҳасан-Бег-Румулу.
Месхети 1758 ашықәсан Османтәыла иампыҵакхеит. Иалагоит ақырҭцәа рырԥсылманра аинтенсивтә процесс, уи 250 шықәса аамҭа аҩныҵҟа инагӡахон.
1828 ашықәсан Урыстәыла армиа аинрал Иван Паскевич ихадарала аладатәи Қырҭтәыла аҭоурыхтә дгьылқәа Османтәыла аҟынтәи қәԥарала иаҿихит, Урыстәыла аимпериа иадиҵеит.
Аргылара аетапқәа
[аредакциазура | акод аредакциазура]Варӡиа аберҭыԥтә комплекс иаҿцәаауп Ерушьети ашьха акалҭаҿ атуфобречиақәа рыла еилоу ацаҟьаҿ (аура 500 метранӡа), иҭыԥыркуп жәаха еихагылакны. Ишьақәгылоуп ҭоурыхла еилоуп 2 хәҭак аҟынтә - Варӡиа аберҭыԥ, еиҳа заатәи аепоха (X-XII ашәышықәсақәа) ацаҟьатә қыҭа Ананури аҟынтә. Аргылара акымкәа аетапла имҩасуан.
I аетап, Гиорги III иаҳра ашықәсқәа раан (1156-1184), еиҿкаахеит аплан, иаҿцәаахеит актәи ауадақәа ауахәама ацны. II аетапаҿ (1184-1185) иҟаз аплан хәҭакала иԥсаххеит. Ҭамара аҳкәажә лыдҵала имҩаԥгахеит аберҭыԥ ацентр ареконструкциа, ацаҟьаҿ иаҿырцәааит Анцәахша лылацәеиқәыԥсара азалтә лныхабаа ду Стоа-Портикала. Аныхабаа асахьанҵара ҟаиҵеит асахьаҭыхҩы Гиорги, асахьаҭыхҩцәа ргәыԥ Қарҭли аерисҭав Рати Сурамели инапхгарала, ихарџьқәа рыла. III аетап (1185-1203) инҵәеит аҵәахырҭеи амоназонцәа руадақәеи, иара убас ахыхьчарала, аиригациатә аргыларақәа рыҿцәаара. IV аетап иадҳәалоуп 1283 ашықәс адгьылҵысра. Абра Беқа Џьаҟел-Цихисџьвартәи аҭабагтә аепохаҿ (1285-1306) идыргылеит ҩ-хыргьагьак змоу аргылара Стоа-Портикала арӷәӷәаразы, ҩ-еихагылак змоу иҟҟоу асаркьалсырҭа. Аргылара V аетап, Иван Атабак иаан, иаԥиҵеит ацынаҳа ду.
Архитектура
[аредакциазура | акод аредакциазура]Варӡиа архитектура иашьаҭаркуп заа аус зыдулоу акомпозициатә аидеа - аихагыларацәаны иаҿцәаау ансамбль иҭыԥыркуп ацаҟьа аураҿ иҭартәоу ацентр - аныхабаа акәша-мыкәша. Варӡиа аҳаԥқәа ироуны амраҭашәарахь амрагыларахь, 500 метрак ицоу афронтла еиҵыхуп. Аҳаԥқәа иҭыԥыркуп иарусла. Хазтәи ахәҭақәа рҿы иаҳԥылоит хәба, фба, бжьба иаруск. Амрагыларатә ахәҭаҿы аҳаԥқәа 13 иаруск иаҳԥылоит. Азеиԥш системала абра 19 иаруск ыҟоуп.
Варӡиа иахьа иаарԥшуп 641 ацаҟьаҿ иаҿцәаау аԥхьакырҭа.
Аҳаԥкылҵақәа
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аҳаԥкылҵа Варӡиа ихадоу ахәҭаҿы иамадоуп аӡнагара аҟны. Уи иалалоит аӡы зышьҭуа ахәҭаҿы, уи аура 16 метрак ыҟоуп. Аҳаԥкылҵақәа, иарбанқәоу аныхабаа аҩадатәи аганахьала иалагоу, инеиуеит аберҭыԥ аҵаныҳәарҭахь, урҭ роура - 64 метрак ыҟоуп. Варӡиа амрагыларатәи ахәҭаҿы аҳаԥкылҵала инагӡоуп “адәылҵырҭа”, ацаҟьаҿ иԥҟоу амагистраль 220 метрак ыҟоуп.
Варӡиа аҟны ауадақәа рыҭӡқәарҿы иаҿцәаауп иҭбаау анишақәа - иашаны, аиарҭа ашьҭаҵаразы, аниша маҷқәа - асаанмаҭәазы, ашәҟәқәа, апартақәа уб. егь. Анишақәа еиҳарак ахыргьагьаны иҟоуп, еибыҭоуп имариоу иҭаԥҟоу ахаҿрала. Ацаҟьа аҟьаҟьарақәа ихадоу аԥхьакырҭақәа рҿы аус рыдулоуп иџьаџьоу афактурала.
Варӡиа аҟны 15 ацаҟьатә уахәама иаанханы иҟоуп. Варӡиа иалкааӡам ибеиоу аҩычарала, кыр иаԥсоу мацара аҵаныҳәарҭақәа рыҭӡқәа рсахьаркыроуп. Абри аганахьала акраҵанакуеит Анцәахша лылацәеиқәыԥсаратә ныхабаа, агәашә асахьаркыра (1184-1186), Қьырса иԥсҭазаара аазырԥшуа асценақәа ирыцны иахьаарԥшу Гиорги III, Ҭамара аҳкәажә рпортреҭқәа, иара убас Қарҭли аерисҭав Рати Сурамели. Иазгәаҭатәуп, ҳара ҳҟынӡа иааз Ҭамара аҳкәажә лпортреҭқәа рыбжьара Варӡиатәи зегь раасҭа заатәиуп. Абра уи агәыргьынла, аха хаҵа ицахьоу аԥҳәыс лыхҭарԥада дыҟоуп, насгьы аргылара лнапы ишану, иарбан иаанагоу, уи Варӡиа аберҭыԥ аргылара, уи ахӡыӡаара хаҵа дцаанӡа дшалагаз.
Аӡылеиқәыршәара
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аӡымҩангага иаагоуп Варӡиа аҟны, ажәытәтәи ақыҭа хыхьтәи Варӡиа аҟынтәи. 3.5 километрак аура змоу атерасса ахԥатәи ахәҭа, ацаҟьаҿ ицәу аҳаԥкылҵақәа рҿы иҟоуп, акерамикатә аӡымҩангагақәа рзы иҷыдоу “аиарҭақәа” ҟаҵоуп. Аныхабаа абжьаратә ахәҭаҿы, акерамикатә, аконтрольтә резервуарқәа аԥҵоуп. Аӡы адебет уахыки-ҽнаки 166000 литрак ыҟазаракәын, иарбану ианеиҵаха 50000 уааԥсыра ирызхон.
Арезервуар Варӡиа амраҭашәаратә ахәҭаҿы иҭцәаауп. Иакуан ианеиҵаха 630000 литрак аӡы.
Аԥсабаратә ӡыхь Анцәахша луахәама азаигәара иҟоуп уи аҩадатәи аганахь, ацаҟьа агәҭахьы. Уи аҵакыра 8 м³ аӡы амоуп. Уи еснагьтәи атемпература 11° амоуп.
Аҩцарақәа
[аредакциазура | акод аредакциазура]Варӡиа аҟны 28 аҩцара иаанханы иҟоуп (6 залк, 22 аԥхьакырҭа). Аҩцарақәа зынӡа 235 аҳаԥшьа ыҟан. Уи азеиԥш ҭаӡара 100000 литрак ыҟан.
Иинтересу афактқәа
[аредакциазура | акод аредакциазура]2006 шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
2007 шықәса абҵарамза 24 аҟынтә Варӡиа аберҭыԥ Херҭвиси абаа ацны иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.
Алитература
[аредакциазура | акод аредакциазура]- ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 4, თბ., 1979. — გვ. 316.
- გ. ყიფიანი, „ვარძიის მამათა მონასტერი“, // „ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქია“, (რედ. ვალერი ასათიანი), თბ. 2013, გვ. 214-225
- გაფრინდაშვილი გ., ვარძია, თბ., 1976;
- მელითაური ა., ვარძიის სამშენებლო-ხუროთმოძღვრული შესწავლის საკითხები, თბ., 1961;
- Гаприндашвили Г., Пещерный ансамбль Вардзиа (1156-1213 гг.), Тб., 1960;
- მისივე, Ancient monuments of Georgia: Vardzia, Leningrad, 1975 (ინგლისურ, რუსულ და ქართულ ენებზე)
