Асовет Еидгыла аилабгара
Асовет Еидгыла аилабгара – асоциалтә, аекономикатә, ауаажәларратә, аполитикатә хырхарҭақәа еидызкылоз, 1989-1991 шықәсқәа рзы АЕ ҳәынҭқарраҵас аҟазаара аанызкылаз процессын.
Асовет Еидгыла аиҿкаашьа[аредакциазура | акод аредакциазура]
1992 шықәсазы Асовет Еидгыла анеиҿкаахаз аамҭазы АЕ иазаанхоит Урыстәылатәи аимпериа адгьылҵакыра аиҳараки уи аструктуреи. Адунеизегьтәи Аҩбатәи аибашьраҿы аиааира згаз атәылак аҳасаб ала, жәларбжьаратәи аиқәшаҳаҭрақәа рыла Асовет Еидгыла азин аиуеит Еворопеи Азиеи рҿы адгьыл рацәақәа рхылаԥшреи анапхгара рыҭареи.
1949 шықәсазы АЕ аҩныҵҟа еиҿкаахоит Аекономикатә еицхырааразы Асовет, анаҩс иаларгалоит еицырзеиԥшу авалиута – амааҭ[1]. Аетностә гәыԥқәа рхылаԥшразы аԥҟара мҽыӷқәа ралагалареи, амассатә хдырраҿы ажәларқәа реиҩызара алозунг аларҵәареи рыбзоурала иалыршахеит аидгыла асистема ашьақәырӷәӷәара.Убри аан амилаҭтә зҵаара Асовет Еидгыла аҩныҵҟа иӡбоуп ҳәа иԥхьаӡан.
1977 шықәсазы ирыдыркылоит Асовет Еидгыла аконституциа. Уаҟа ишьақәырӷәӷәан Жәлар рсовет. Аха "аиҭашьақәыргылара" ҳәа изышьҭоу 1980-тәи ашықәсқәа рзы иалагаз аҿагыларақәа раан еиҳа-еиҳа ирацәахо иалагоит АЕ ашьақәгылашьа згәамԥхоз рықәгыларақәа, уи алҵразы ацәажәарақәагьы рацәахоит.
Асовет Еидгыла иалаз атәылақәа зегьы ихьыԥшьым ҳәынҭқарраны иԥхьаӡан, АЕ аконституциа ишаҳәоз ала, дара ианырҭаху аамҭазы аидгыла алҵразы азин рыман. Убри аан, азакәанԥҵараҿы иазгәаҭаӡамызт уи алҵра шымҩаԥгатәу. 1990 шықәсазы мшаԥымзазы ирыдыркылоит аидгыла иалахәыз ареспубликақәа ралҵра шымҩаԥгатәу азырбо азакәан, аха уи алҵра ицәгьаз процессын.
Иазгәаҭан Асовет Еидгыла иалахәыз ареспубликақәа, егьырҭ атәылақәеи дареи аизыҟазаашьақәа рымазарц азы азин. Ус Белоруссиеи Украинеи Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аханатә илахәын. Аха иҟаҵәҟьаз аҭагылазаашьа хазын. Асовет Еидгыла иалаз ареспубликақәа рҿы анапхгаратә ҭыԥқәа зырҭоз зегьы Москвантәи ирыхәаԥшны ишьақәдырӷәӷәон[2].
АЕ аилабгара амзызқәа[аредакциазура | акод аредакциазура]
Иахьатәи аамҭазы аҵыхәтәанынӡа еилкаам Асовет Еидгыла аилабгара зыхҟьаз. Аха уи аганахь ала еиуеиԥшым амзызқәа азгәарҭоит. Уахь иаҵанакуеит иҿио асоциализм аҭыԥан АЕ аҩныҵҟа аҳәынҭқарратә капитализм аргылара иахьаҿыз. Иара убас, аҭоурыхҭҵааҩцәа иазгәарҭоит, апартиатә алыхра аҽахьаԥсахыз анырра анаҭеит Асовет Еидгыла аилабгара. Амчра знапаҿы иҟаз апартиатә напхгара амал арҳара хықәкыс ирыман, убри аан, ари аус аҿы ԥырхагак рымаӡамызт, аҳәынҭқарратә ресурсқәа ишырҭахыз рхы иахьадырхәоз.[3]
Егьырҭ амзызқәа иреиуан: адәныҟатәи ахәаахәҭразы амонополиа мап ацәкра, 1987 шықәсазы имҩаԥгаз аекономикатә реформа, аидеологиа ҿыц аларҵәара, оппозициатә процессқәеи амилаҭтә ҵысрақәеи рцәырҵра, ЕА анапхгара рымчқәа аԥсыҽхара.
Аидгыла аилабгараҿы анырра азҭаз амзызқәа иреиуоуп, иара убас, Асовет Еидгылаҿы мраҭашәаратәи иҷыдоу амаҵурақәа русура. Иҟоуп агәаанагара, иара апартиатә напхараҿгьы уи амаҵзура ахаҭарнакцәа ралагалара рылшеит ҳәа. Атехникатә аиҵахара, ауаажәларратә еиҟарамра ирызцәырнагоз агәынамӡарақәа, "аихатә ԥарда" ҳәа изышьҭоу асистема, аҳәынҭқарратә цензура – уи зегьы АЕ аилабгараҿы мзызны иԥхьаӡоуп[4].
Академик Андреи Сахаров иакәзар, 1989 шықәсазы иҭиҵааит, насгьы икьыԥхьит, Аконституциа ҿыц апроект. Уаҟа иара ирыдигалоит Асовет Еидгыла аконфердерациа ахь аиагара аидеа. Аха, уи апроект аконституциатә комиссиа алацәажәара аҿынӡа имнеиӡеит, апроект аҿы иарбаз азакәанԥҵаратә идеиақәа анырра рырҭоит АЕ аҵыхәтәантәи апериод аан асоциалтә-политикатә процессқәа рҿы[5].
Иреиҳаӡоу АЕ Асовет ахантәаҩы Руслан Хасбулатов иазгәеиҭон: зегьы реиҳа ишәарҭаз аидгыларатә еиқәшаҳаҭра абжьаҵара аидеиа ахьцәырҵыз ауп. Уи аиқәшаҳаҭра 1922 шықәсазы ирыдыркылоит Урыстәылеи, Украинеи, Нхыҵ Кавкази. Анаҩс уи шьаҭас иҟалоит 1924 шықәсазы ирыдыркылаз раԥхьатәи Асовет Еидгыла Аконституциа.
1936 шықәсазы ирыдыркылоит аҩбатәи Аконституциа, 1977 шықәсазы — ахԥатәи. Аидгыларатә еиқәшаҳаҭра уа иналаӡит, аҭоурыхҭҵааҩцәа рыдагьы уи аӡәгьы игәалашәаӡом уаҳа. Аха, ҿыц уи азҵаара анцәырыргаз, Аконституциа аҭаху-иаҭахыму ҳәа иазхәыцуа иалагеит, иара АЕ ахаҭа аҟазаара изакәантәымушәагьы иҟалоит. Убри ала адезинтеграциатә процессқәа еиҳа-еиҳа рымчқәа ирыцло иалагоит.
Усҟан М. Горбачиови иара идгылози 1985 шықәсазы Асовет Еидгыла аҩныҵҟа аекономикатә кризис шыҟамыз азгәарҭон. Уи цәырҵуеит анаҩс, аҽарҭбаауеит "аиҭашьақәыргылара" ҳәа изышьҭаз апериод аан. Ԥхынҷкәынмза 1991 шықәсазы акьыԥхь аҿы ицәырҵуеит М. Горбачиов Асовет Еидгыла апрезидентк иаҳасаб ала аҵыхәтәантәи иинтервиу, уи аҿы иара иазгәеиҭон, сыԥсҭазаараҿы зегь реиҳа ихадаз аус нагӡоуп ҳәа[6].
АЕ аҩныҵҟа аетностә конфликтқәа[аредакциазура | акод аредакциазура]
1985 шықәсазы Акоммунисттә партиа амаӡаныҟәгаҩ хада Михаил Горбачиови егьырҭ иара идгылаз апартиа алахәылацәеи, аидеологиа ҿыц ареформақәа раԥшьгаразы аусурақәа ирылагеит. Уи апроект хьӡысгьы иарҭеит "аиҭашьақәыргылара" ҳәа. Уи иабзоураны ажәлар рполитикатә активра акыр иацлоит, рҽеиҿыркаауеит амассатә қәгыларақәа. Анапхгаратә система ареформа азуразы аԥшьгарақәа атәылаҿы еиҳа акризис дырҭбаауеит. Асовет Еидгыла аилабгара аекономикатәи адәныҟатәи политика алаҟәра ацын. 1989 шықәсазы раԥхьаӡа акәны аофициалла иазгәаҭан Асовет Еидгыла аҿы аекономикатә кризис алагара. Аҭирҭатә ҭыԥқәа рҟынтәи ибжьаӡуеит ихадоу атауарқәа. Атәыла арегионқәа рҿы ауаа ирыларгалоит атауарқәа раахәаразы аталонқәа. Атәылақәа рыҩныҵҟатәи аусқәа аҽалагаларазы аполитика мап ацәкра иахҟьаны, Мрагыларатәи Европа Асовет Еидгыла иадгылоз арежимқәа рхыԥхьаӡара маҷхоит. Ԥхынҷкәынмза 9, 1990 шықәсазы Польша амчрахь днеиуеит азанааҭеидгыла «Солидарность» ԥасатәи аиҳабы Лех Валенса, Чехословакиа ԥхынҷкәынмза 29, 1989 шықәсазы — адиссидент Вацлав Гавел. Румыниа акәзар, мчыла акоммунисттә напхгара наскьаган, атәыла ахада Николае Чаушеску иԥҳәыси иареи ршьуеит атрибунал азыӡба ала. Асоветтә политика ахыԥша Европа зынӡа илаҟәит.
Асовет Еидгыла аилабгара аамҭазы аидгыла аҩныҵҟа амилаҭтә конфликтқәагьы ирылагоит. Ус раԥхьатәи аибарххара цәырҵуеит Иакутиа, хәажәкырамза 1986 шықәсазы Иакутск ақалақь аҿы аурыс ҿари, Иакутсктәи аҳәынҭқарратә университет иҭаз астудентцәеи аидысларақәа ирылагоит. Уи анаҩс, акоммунисттә партиа амаӡаныҟәгарҭа «Иакутск аҿар рыбжьара анегативтә ҟазшьа змоу ацәырҵрақәа раарԥшра" ҳәа ақәҵара рыдыркылоит. Уи ашьҭахь, Казахсҭангьы уи еиԥшыз аиҿагыларақәа ирылагоит, ус, 16 ԥхынҷкәынмза 1986 шықәсазы Казахсҭан ареспублика ахада Динмухамед Кунаев тәанчаҩра дахьырышьҭыз азы, Алма-Ата ақәшаҳаҭымхаратә акциа мҩаԥыргоит. Уи ихаҭыԥан далархуеит Геннади Колби. Адемонстрациа арратә мчқәа рыла иааныркылоит. Урҭ ахҭысқәа аҭоурых аҿы «Желтоксан» ҳәа иаанхоит. Нас, ԥхынҷкәынмзазы иҟалаз ахҭысқәа атоталитартә система аилабгаразы иалагаз апроцессқәеи, Казахсҭан ахьыԥшымра азҵаара ашьҭыхреи ирыдырҳәалон. Урҭ ахҭысқәа ирылахәыз ауаа зегьы ареабилитациа рызун, аидысларақәа раан ааха зауз зегьы асоциалтә цхыраара рыҭан.
Ԥхынгәы 1987 шықәсазы крымтәи аҭаҭарцәа ргәынамӡарақәа еиҳа-еиҳа ирыцлоит, аиҿкаарақәа аԥҵара ирылагоит. Ԥхынгәы 1987 шықәсазы Москва имҩаԥысуеит Крым автономиа арханҳәразы крымтәи аҭаҭарцәа рманифестациақәа.
Ԥхынгәы 15–16, 1989 шықәсазы Аҟәа аԥсуааи ақырҭцәеи рыбжьара даҽа еидысларак ҟалоит. Аха зегь реиҳа иҵарыз, 1988 шықәсазы Ҟарабах иалагаз аконфликт акәын.
Фергантәи аԥшаҳәаҿы еиуеиԥшым ажәларқәа ахьынхогьы аилаҩынтра иалагоит, лаҵарамза анҵәамҭазы, 1989 шықәсазы Узбекисҭан Фергантәи аҳаблаҿы аузбекцәеи аҭырқәцәеи реизыҟазаашьақәа цәгьахоит, уаҟа ирылагоит анырҵәарақәеи ақәхрақәеи. Урҭ ахҭысқәа «Фергантәи ақәхрақәа" ҳәа аҭоурых аҿы иаанхоит. Аконфликт иахҟьаны уаҟа инхоз аҭырқәцәа массала рыҩнқәа ааныжьны иқәҵуеит[7].
Киргизиагьы ус еиԥш иҟаз аиҿагыларақәа ирылагоит. Уаҟа аетностә конфликт цәырҵуеит акиргизцәеи аузбекцәеи рыбжьара[8].
1930—1940 шықәсқәа раан адепортациа ззыруз ажәларқәа ареабилитациа рызура ианалага аибарххарақәа еиҳа рымҽхак дырҭбаауеит. Ус Крым аурысцәеи аҭаҭарцәеи рыбжьара аконфликт аҽарӷәӷәоит. Аҩадатәи Уаԥстәыла Пригородныи араион аҿы —ауаԥсцәеи аингәышцәеи еиҿагылоит. Акризис аҽарҭбаацыԥхьаӡа адемократцәа рхада Борис Ельцын еиҳа-еиҳа дырдыруа, иаҳаҭыргьы шьҭыҵуа иалагоит. Џьоукы-џьоукы аҭоурхыҭҵааҩцәа иазгәарҭоит, Асовет Еидгыла анапхгара "аиҭашьақәыргылара" аамҭазы ишацхраауаз аилабгаразы имҩаԥысуаз апроцессқәа.
1991 шықәсазы имҩаԥысуаз ахҭысқәа[аредакциазура | акод аредакциазура]
Жәабранмза 7, 1990 шықәсазы, Акоммунисттә партиа ацентртә Комитет амчразы амонополиа ԥсыҽхеит ҳәа алаҳәара ҟанаҵоит. Мчыбжьқәак аҩныҵҟа имҩаԥысуеит раԥхьатәи аиндаҭларатә алхрақәа. Асовет Еидгыла иалахәыз ареспубликақәа жәлар реизарақәа рҿы аҭыԥқәа реиҳарак алибералцәеи амилаҭеилыхыҩцәеи иргоит. Урҭ Асовет аиҳабыра адгылара рырҭон. Дара рхаҭақәа Асовет Еидгыла иалахәыз ареспубликақәа рҿы ареволиуциақәа рымҩаԥгара аидеиа аладырҵәон. Ус иҟан Прибалтика. 1989—1991-тәи ашықәсқәа рзы имҩаԥысуеит убри еиԥш ахҭысқәа "асуверенитетқәа рпарад" ҳәа аҭоурых ианылаз. Уи иаанагоз Аидгыла иалаз атәылақәа зегьы рхатә хьыԥшымра ашьақәыргыларазы Асовет Еидгыла ралҵра акәын. Азакәан аганахь ала АЕ аҟынтәи алҵразы ирыдыркылаз ақәҵарақәа рыла, ареспубликақәа рхатә закәанқәа еиҳа аԥыжәара рыман. Дара рхатә економика рнапаҿы аагарагьы иалагоит, Асовет Еидгыла ашәахтәқәа ралаҵарагьы мап ацәыркуеит. Арҭ аконфликтқәа ирыхҟьаны аекономикатә еимадара ыӡуеит, асоциалтә ҭагылазаашьагьы еиҳа еицәахоит.
Раԥхьаӡа ахьыԥшымразы ақәҵара аднакылоит 1990 шықәсазы Нахичевантәи ареспублика, анаҩс Литва, Қарҭ, Естониа, Латвиа, Молдавиа, Ермантәыла.
Нанҳәамза 1991 шықәсанӡа егьырҭ иаанхаз Асовет Еидгыла иалахәыз ареспубликақәа зегьы аидгыла иалҵуеит[9].
Хәажәкырамза 1991 шықәсазы имҩаԥысуеит ареферендум, уи азҵаара хада – Асовет Еидгыла еиқәырхатәу еиқәырхатәыму, ииагатәу уи афедерациа аформат ашҟа ҳәа. Уи иақәшаҳаҭхеит 77% ауааԥсыра. Ареферендум иалахәӡамызт Литва, Естониа, Латвиа, Қарҭ, Молдавиа, Ермантәыла. Арефенрендум ашьҭахь ргәы иҭан Ихьыԥшым аҳәынҭқаррақәа рхеидкыла аиҿкаара.
1991 шықәсазы Асовет Еидгыла анапхгара иалахәыз гәыԥҩык атәыла азеиԥшра аиқәырхара рҽазыркуеит, урҭ ахҭысқәа "нанҳәамзатәи апутч" ҳәа зегьы еицырдыруеит. Аконсервативтә ҟазшьа змаз аиҳабыраҿы иаԥшьаргоит аҷыдалкаатә ҭагылазаашьа ҷыда алагалара, иҷыдоу акомитетгьы аԥырҵоит[10]. Дара усҟан Асовет Еидгыла президентс иамаз Горбачиов изинмчра Геннади Ианаев инапы ианырҵеит, Асовет Еидгыла аилабгара ааныркылар рҭаххеит. Нанҳәамза 19, 1991 шықәсазы Москвеи агьырҭ арегионқәеи арратә техника аларгалоит, аха уи иаҿагылоит апрезиденти атәыла Еиҳаӡоу Асовети. Нанҳәамза 19–21 амассатә митингқәа мҩаԥысуеит Москвеи Ленингради. Ельцин иқәгылараҿы ааԥхьара ҟаиҵоит апутч ҟазҵаз ирыдымгыларц азы. Москва апрезидент ирезиденциаҿы ааигәара зқьҩыла ауааԥсыра еизоит, урҭ ар абџьар рхы иадмырхәарц азы ирыҳәоит. Хымш рышьҭахь апутч еиҿызкааз рҽааныркылоит, абахҭагьы иҭаркуеит, убри алагьы Ельцин даиааиуеит[11]. Ари аҵахара ашьҭахь Горбачиов имчқәа ицәыӡуа далагоит. Нанҳәамза анҵәамҭа нахыс, аполитикатәи аҳәынҭқарратәи еилазаарақәа реилабгара иалагоит, Горбачиов Акоммунисттә партиа амаӡаныҟәгаҩ хада иҭыԥ аанижьуеит, Асоветтә министрцәа реилазаарагьы аушьҭын[12].
Асовет Еидгыла аилыбгара алҵшәақәа[аредакциазура | акод аредакциазура]
Асовет Еидгыла анеилабга ашьҭахь Ельцини иара идгылази аиҭакрақәа ирылагоит. Раԥхьатәи ашьаҿақәа иреиуан: аекономикаҿы – ахәқәа алиберализациа рызура, аполитикаҿы – администрациақәа рхадацәа ралагалара. АЕ аилабгара апроцесс ианалагоз аамҭазы, еиуеиԥшым ажәларқәа рыбжьара аконфликтқәа ирылагахьан. Асовет Еидгыла анеилабга, урҭ реиҿагыларақәа аибашьрахь ииасуеит. Ус иҟалоит Ҟарабах, Аԥсны, Аладатәи Уаԥстәыла, Таџьикисҭан, Чечниа, Приднестровие.
Асовет Еидгылаҿы иҟаз амааҭ азона хырбган. 1989 шықәса рнахыс АЕ аилабгаразы акризис ианалага, еиуеиԥшым ареспубликақәа рҿы амилаҭтә ԥара алагаларазы аусқәа хацдыркуеит[13]. Иҳаракыз аԥаракаҳара иахҟьаны, 1993 шықәсазы асоветтә ԥара ацынхәрас урыстәылатәи амааҭ аларгалоит.
Азгәаҭақәа[аредакциазура | акод аредакциазура]
- ↑ Рыжков Н. И. Главный свидетель: дело о развале СССР — М. 2015
- ↑ "Archive copy". Архивтәра аоригиналзы шықәсазы 2022-02-11 ахь. Ириашоу 2024-01-29 шықәсазы.
{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) - ↑ А.А. Сушенцов. МЕЖДУНАРОДНЫЕ ПОСЛЕДСТВИЯ РАСПАДА СССР: КОНЦЕПТУАЛЬНЫЙ УГОЛ ЗРЕНИЯ. СРАВНИТЕЛЬНАЯ ПОЛИТИКА • 4 (10) / 2012
- ↑ Поляков Ю. А. Главное Столетие Истории (рус.) // Россия На Рубеже XXI Века: Сборник научных статей РАН. Институт российской истории. — М.: Наука, 2000. — С. 184—202.
- ↑ Нефёдов С. А., Алексеев В. В. Гибель Советского Союза в контексте истории мирового социализма // Общественные науки и современность. № 6, 2002, С. 66-77
- ↑ "Archive copy". Архивтәра аоригиналзы шықәсазы 2023-06-09 ахь. Ириашоу 2024-01-29 шықәсазы.
{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) - ↑ Ферганская долина: этничность, этнические процессы, этнические конфликты / Редакторы: Сергей Абашин, Валентин Бушков. — М.: Наука, 2004. — 224 с.
- ↑ Шарафулин М. М. Межнациональные конфликты: причины, типология, пути решения.
- ↑ «Радикальное сокращение стратегических вооружений — выбор сделан», observer.materik.ru
- ↑ http://www.consultant.ru/law/podborki/raspad_sssr/
- ↑ http://www.bibliotekar.ru/boris-eltsin/3.htm
- ↑ https://www.e-reading.club/chapter.php/1025297/12/Ostrovskiy_-_Kto_postavil_Gorbacheva%3F.html
- ↑ https://xn--h1aagokeh.xn--p1ai/journal/24/raspad-kotorogo-moglo-i-ne-byit-13.html[permanent анеишьа амам азхьарԥш]