Цәыббрамза 11, 2001 шықәсазы атеррористтә актқәа

Цәыббрамза 11, 2001 шықәсазы

Цәыббрамза 11, 2001 шықәсазы атеррористтә актқәа — Цәыббрамза 11, 2001 шықәсазы, ауаатәыҩса рҭоурых аҿы зегьы иреиҳау атеракт мҩаԥган. Уи аҽны адунеи зегь шьанхалеит Адунеизегьтәи ахәҳахәҭратә центри Пентагони рхыбрақәа рҿы имҩаԥгаз атерактқәа ртәы еиҭазҳәоз ателербагақәа рҿаԥхьа. Атрагедиа иалаӡит 92 ҳәынҭқарра иртәылауааз 2977-ҩык ауааԥсыра. Ари ахҭыс Америка, иара адунеи зегьы аҭоурых еиҟәнашеит «уаанӡеи» «уи ашьҭахьи» ҳәа.

«Арҭ арыцхәқәа шьаҭанкыла ирыԥсахит Америка аԥсҭазаара, Америка ауааԥсыра ршәарҭадаразы ирымаз агәаанагара аԥсаҟьеит», – ҳәа азгәеиҭоит «Цәыббрамза жәеиза амилаҭтә баҟеи амузеии» рдиректор Джо Дениелс.

Америка аганахьала амч аарԥшра, иара атәыла аҩныҵҟеиԥш, анҭыҵгьы ацәымӷреи аҿагылареи цәырыргон. Жәларбжьаратәи аҭҵаарақәа инарықәыршәаны, адунеи аҟны Америка аҿагыларазы агәазыҳәарақәа ирызҳауан.

Атеррор аҿагылара

Цәыббрамза жәеиза рзы иҟалаз ахҭыс анаҩс, Џьорџь Буш-аиҵбы иреспубликатә администрациа «атеррор аҿагылара» рыларҳәеит. Убри инамаданы аконгресс иаднакылеит аҭагылазаашьа ҷыдақәа рзы азакәанқәа жәпакы, урҭ амаҵзура ҷыдақәа рнапынҵақәа еиҳагьы иарҭбаауан. Уажәшьҭа дара ироуит алшара аҿахәҿыхраан инамыцхәны ауаа рыргәаҟраз, иара убас аҳәаанырцәтәи атәылауаа реиԥш, дара ртәылауаагьы рышьклаԥшразгьы. Уи адагьы, США аҳәаақәа еиҳа-еиҳа иадыркуан.

2016 шықәса цәыббрамза мзазы Америка аконгресс азакәан аднакылеит цәыббрамза 11 рзы имҩаԥгаз атерактқәа ирҭынхаз аӡбарҭаҿы Саудовтәи Аравиа азашшразы алшара рызҭо.

2002–2003-тәи шықәсқәа рзы аполициа иааныркылеит атеракт иалахәын ҳәа гәҩарас ирымаз фҩык ауааԥсыра. Шықәсқәак рнаҩс, ЦРУ аҟны рҭакра ашьҭахь, дара ииаган Куба иҟоу америкатәи абазақәа рлагер ахь.

ԥыҭрак ашьҭахь атеррористцәа зегьы рхаҭарақәа шьақәыргылан – урҭ Египет, Саудовтәи Аравиа, Ливан ртәылуаа ракәын. Убри аамҭаз, урҭ зегьы закәанла Америка инхон. «Аль-Каида» анапхгаҩы Усама Бен Ладен, иара убас, авидеоааԥхьара иҟаиҵаз аҟны иаартны иҳәеит, иара ихаҭа напхгара шырзиуа зеижәҩык атеррористцәа. 2011 шықәса, маи 2 рзы Пакистан Америкатәи амаҵзура ҷыдақәа рхаҭарнакцәа дҭадырхеит иара.

Атеррористцәа рыгәҭакы

Бостонтәи аҳаиртә баӷәаза Логан акомпаниа Amerikan Airlines иатәу ареис №11 аԥырра аҽазыҟаҵара иаҿуп. Аграфик инақәыршәаны, уи Лос Анџьелесҟа иԥрыроуп. Аҳаирплан иҭатәоуп ԥшьынҩажәи фҩык апассаџьырцәа.

Аборт ахь ихалеит хәҩык атеррористцәа – урҭ макьана апассаџьырцәа гәҩарас иркыртә иҟамызт. Хәҩык рахьтә раԥхьа аҳаирплан иҭалоит Мухаммед Аттеи Абдулазиз аль-Омари.

Amerikan Airlines жәеизатәи ареис шьҭыԥраауеит жәиԥшь минуҭ иагханы. Ареис аҵыхәтәаны аимадарахь ицәырҵуеит Бостон аҳаиртә ныҟәара ацентр ахь. Минуҭқәак рышьҭахь ареис адиспетчер иинструкциақәа рынагӡара иаҟәыҵуеит, иахәҭоу аҳаракырагьы шьҭнамхӡеит.

United Airlines рейс 175 – даҽа ҳаирпланк Boeing 767 – иара убас Логан аҳаиртә баӷәаза аҟынтәи Лос-Анџьелес шыҟаз иԥрит. Аборт аҿы иҟоуп ҩынҩажәи жәафҩык апассаџьырцәеи, жәҩык аекипаж алахәылацәеи. Даҽа хәҩык атеррористцәа.

Аборт аҟынтәи авиакомпаниа Amerikan Airlines аофис ахь аҭел дасит ажәеизатәи ареис астиуардесса Бетти Онг.

«Апилотцәа ркабинаҟынтәи аҭак ҟарҵаӡом, абизнес-класс аҟны аӡәы дхәуп, агаз рхы иадырхәеит ҳәа сыҟоуп, аҳауа ҳазхом, ацәгьауцәа рнапаҿы ҳаҟоуп ҳәа сгәы иаанагоит», – ҳәа адырра ҟалҵоит аӡӷаб, иагьацылҵоит ҩыџьа астиуардессацәа хәуп ҳәа.

Вашингтонтәи жәларбжьаратәи аҳаиртә баӷәаза Далласнтәи Лос-Анџьелесҟа ишьҭыԥраауеит Amerikan Airlines иатәу даҽа Boeing 757. Хынҩажәи жәибыжьтәи ареис ала иԥыруеит ҩынҩажәи жәааҩык апассаџьырцәеи фҩык аекипаж иалоуи. Еиҭа хәҩык атеррористцәа аборт аҿы иҟоуп.

Жәеизатәи ареис арадиоеимадара ҿахҵәоит, аха аҳаирплан арадар аекранқәа рҿы иаанхоит. Анаҩс иара аҳауаҿы иқәгьежьааны алада, Ниу-Иоркҟа ахы рханы идәықәлоит.

Бостонтәи ацентр аҽрыманадоит США амилаҭтә гвардиа авиабаза, адыррагьы ҟанаҵоит ажәеизатәи ареис шымҵарсу ала. Минуҭқәак рышьҭахь адиспетчерцәа адырра роуеит иара убас шәи хынҩажәи жәохәтәи ареис апилот иҟынтәи, уаанӡа Логанынтәи ишыҵыԥрааз.

Ниу-Иорк жәларбжьаратәи аҳаиртә баӷәаза аҟынтәи иҵыԥраауеит United Airlines иатәу Boeing 757. 93-тәи ареис аборт аҿы иҟан 37-ҩык апассаџьырцәа, 40 минуҭ иагханы Сан-Францискоҟа амҩа иқәлеит. Аборт аҿы иҟоуп ԥшьҩык атеррористцәа.

Шәи хынҩажәи жәохәтәи ареис ацәгьауцәа рнапаҿы иҟан. Сан-Франциско иҟоу авиакомпаниа United Airlines аофис ахь адырра ҟаиҵеит ареис абортмҩаԥгаҩ: уи иҳәеит апилотцәа аҩыџьагьы шшьу, абортмҩаԥгаҩ дышхәу, аҳаирплан аԥсҟы атеррористцәа ишырку.

Убри аамҭазы жәеизатәи ареис хыла иажәлеит Адунеизегьтәи ахәҳахәҭратә центр аҩадатәи абааш, 93–99-тәи аихагылақәа рыбжьара. Аҳаирплан шеибгаз ахыбра аҩныҵҟа иҩналеит, ахыбра агәҭанӡа еилаԥнаххааит, 80 тонна абылтәи, аҳаирплан аԥҽыхақәеи, ахыбра аԥҽыхақәеи амцабз рхылҵит.

США апрезидент Џьорџь Буш атеракт анымҩаԥысуаз Флорида дыҟан. Сарасота ақалақь ашколқәа руак аҿы. Апрезидент аклассаҿ дахьтәаз, администрациа ахада Енди Кард дааины илымҳа иҭеиҳәеит даҽа ҳаирпланк аҩбатәи абааш ишажәлаз.

Шәи хынҩажәи жәохәтәи ареис ажәлеит Адунеизегьтәи ахәҳахәҭратә центр аладатәи абааш, аладатәи аган, 78–85-тәи аихагылақәа рыбжьара. Аҳаирплан ахәҭақәа ахыбра иагәылҟьаны мрагыларатәи аганахь икаҳауан. Ателехәаԥшратә станциақәа русураҟны аиԥҟьарақәа ҟалеит, избанзар аладатәи абааш аҟны аус руан астудиақәа, антеннатә мыругақәа.

ԥшьынҩажәи жәахатәи ареис апилотцәа ркабина атеррористцәа ақәланы аҳаирплан рнапаҿы иааргоит.

Хынҩажәи жәибыжьтәи ареис Вашингтонҟа ахы шархаз азы адырра анроу Маӡалатәи амаҵзура аӡбамҭа аднакылоит Аҩны шкәакәа аҟынтәи апрезидент-ихаҭыԥуаҩ идәылгаразы.

ԥшьынҩажәи жәахатәи ареис аҟны апассаџьырцәа рыбжьара аилаҩынтра ҟалеит. Напышьашәала еилалеит ацәгьауцәеи апассаџьырцәа гәыԥҩыки.

United Airlines ареис 93 каҳауеит 129 км. аҿы. Питтсбург, алада-мрагыларатәи Пенсильваниа. Изларҳәо ала, иара хықәкыс иаман Капитолиа, ма Аҩны шкәакәа рхыбрақәа рырбгара. Аха, уаанӡа, имҵадырсхьаз аҳаирпланқәа ртәы заҳахьаз апассаџьырцәа ацәгьауцәа рыгәҭакы иахьырмыгӡеит. Ауаа рҿагылара рылымшозшәа анырба, атеррористцәа алаинер адгьыл ахь ахы рханы идәықәырҵеит.

Amerikan Airlines ишьақәнарӷәӷәеит ҩ-ҳаирпланк шацәыӡыз. Сааҭк аҩныҵҟала United Airlines убасгьы адырра ҟанаҵеит даргьы ҩ-лаинерк шырцәыӡыз ала.

Еициз абаашқәа реилаҳара

Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны 2001 шықәса, цәыббрамза 11 рзы иҟалаз ахҭысқәа зхызгаз, урҭ ргәалашәараҿы иаанхоит наунагӡа.

«Абаашқәа еилаҳар ҟалоит ҳәа аӡәгьы ихахьы изаагомызт. Дарбанзаалак Америка ииз, аҳәаанырцәынтә иааз рзгьы, арҭ абаашқәа наунагӡа ԥсра рықәым ҳәа ирыԥхьаӡон», - ҳәа азгәеиҭоит Џьонатан Вахтел.

Раԥхьатәи аҳаирплан аҩадатәи абааш ианажәла, амца анакы, ауаа иаразнак аԥенџьырқәа рҟынтәи аԥара иалагеит. Урҭ аԥара иаҿын абааш зынӡа еилаҳаанӡа. Ауаа хыхьынтәи иԥон амцабз, алҩа иацәыбналаны, аҭуанқәа аԥҽра ианалага, рыҵаҟа адашьма рыҵаԥҽуа ианалага. Иԥон, иԥсаанӡа ҳауак лбаардарц. Ауаа каҳауан хыхьынтәи ахыбра аԥшьганк рҟынтәи. Сааҭки бжаки иреиҳаны ауаа аԥенџьырқәа рҟынтәи аԥара иаҿын. Усҟантәи аамҭаз иҟаҵаз афотосахьаҿы иубоит хҩык еишьҭагыланы аҳауа ишалоу апарашиутистцәа раҳасабала.

Ахаҳәмҿыхә аҵаҟа ҩажәа сааҭ инеиҳаны иаҵажьын ахацәа – асержант Џьон Мак Лафлин иҟынӡа абылраусзуҩцәа ашьыжь цәыббрамза жәаҩа рзы ауп ианнеиз. Агоспиталь аҟны аҳақьымцәа акагь ҳалшом рҳәеит – убри аҟара ааха ӷәӷәа иман иара. Анаҩс Џьон фымчыбжьа ихизымдыруа дыҟан, ҩажәи жәаба рҟынӡа аԥҟарақәа ихигеит. Акыршықәсатәи атерапиа ашьҭахь ишьапы дықәгылеит.

Адунеизегьтәи ахәҳахәҭратә центр аԥҽыхақәа ирыҵыргаз рахьтә, Џьон Мак Лафлин дҵыхәтәантәиуп.

Ашәарҭара ӷәӷәа иҭагылан аиқәырхаҩцәагьы – ауаа алыргарц азыҳәан рыԥсҭазаара еигӡомызт.

Аладатәи абааш аҟны ауаа ахаҳә дуқәа зҿажьыз амардуан ала илбаауан. «Иуаҳауан ауаа рқьыбжьы, реимҳәабжьы. ԥҳәыск лнапы, лшьапы ашьа ахьыжжы днеиуан. Адашьмаҟны лшьала лшьапышьҭақәа аанлыжьуан.Сара сҽазысшәон схы снапаҿы аагара», – еиҭалҳәоит ари ахыбраҿы аус зуаз аԥҳәыс. Уи илыцызгьы ларгьы амҩаду ахь ацәырҵра рылшеит.

Ҩажәижәаба шықәса зхыҵуаз Маикл Раит иакәзар, атеракт аныҟалаз аамҭазы Адунеизегьтәи Ахәҳахәҭратә центр Аҩадатәи абааш ԥшьынҩажәиактәи аихагылаҿы дыҟан. Ахаҵа иажәақәа рыла, азныказ ахыбра аагарыгаҽеит – иара ауадаҟынтәи дандәылыԥш ибеит амца. Иара убас адашьма аиҟәышьшьара иалагеит, алифт азааигәара иҟаз ахолл еилыбгахьан, зехьынџьара алҩа хачылан.

Маикл иколлегацәеи иареи ҵаҟа албаара ишаҿыз ҩынҩажәатәи аихагылаҿы ирԥылеит амцарцәаҩцәа. Дара илбааларц ирабжьаргеит. Аҩажәатәи аихагылаҟынӡа ианнеи ирбеит зехьынџьара иԥсны ишкажьыз жәаҩыла ауаа.

Ахыбра аилаҳара иалагеит Раит иколлегацәеи иареи адәылҵырҭа ианазааигәаха. Асаба еилачны игылаз аҳауа ареиқәаҵәеит. Маикл адәахьы ддәылигеит амцарцәаҩ, уи идыруан еиқәхаз ашәҟәыҭирҭа ахыбара ала амҩахь ушцәырҵуаз.

Атрагедиа амш аҽны Ниу-Иорк дыҟан Александр Братерски, уажәы – «Газета.Ru» аполитикатә хҳәааҟаҵаҩ. Иара илақәа рыла ибеит ихлымӡаахыз урҭ асааҭқәа рзы ақалақь аҿы имҩаԥысуаз ахҭысқәа. «Ашьыжь шаанӡа сара аметро сҭан, егьырҭ апассаџьырцәеи сареи ахыбра дуқәа руак аҟны амцабз ҳбеит. Ҳара авагон аҟынтәи ҳҭыргеит – аҳаирплан абааш ишажәлаз атәы аполициа аусзуҩцәа рҟынтәи ауп ишҳаҳаз. Ҳара иаразнак ҳгәы иаанагеит ари терактуп ҳәа. Сара иаразнак адәаҿы игылаз атаксофон ахь сеихеит, усҟан аус ахьызуаз «Наше радио» аефирахь аҭыҵразы», – иҳәоит Братерски.

Ахҳәааҟаҵаҩ игәалаиршәоит рыкәшамыкәша ауаа шәаҟьаны ишыҟаз. «Ирацәаҩын иҵәыуоз, аполициа аусзуҩцәа ҳәҳәон, ауаа ақалақь иалҵны Ниу-Џьерсиҟа ицаларц. Урысшәала сышцәажәоз заҳаз ӡӷабк снапы аанылкылеит. Лара Украинантәи даазаап. Уи дҵәыуон, иҟалҵоз дақәшәомызт. Нас акафе аҟынӡа дназгеит, уаҟа ауаа еизаны телевизорла абаашқәа шеилаҳауаз иахәаԥшуан», – иҳәоит Братерски.

Цәыббрамза 11 рзы атеракт иахҟьаны иҭахеит 2977-ҩык: 246-ҩык апассаџьырцәеи аҳаирплан аекипажи, 2606-ҩык – Ниу-Иорк, Адунеизегьтәи Ахәҳахәҭратә Центр аҿы, 125-ҩык – Пентагон ахыбраҿы. Иҭахеит Америкеи даҽа 91 ҳәынҭқарреи ртәылауаа. Аиқәырхаратә усурақәа раан иҭахеит, иара убас, 341-ҩык амцарцәаҩцәеи, 60-ҩык аполициа аусзуҩцәеи, ааҩык ацхыраара ласы аузуҩцәеи.

2002 шықәса раахыс США амзарқәа рҿы цәыббрамза 11 арбоуп Апатриот имш ҳәа. 2009 шықәса раахыс ари арыцхә убасгьы иԥхьаӡоуп Амаҵзуреи агәаларшәареи рзеиԥшмилаҭтә мшны.

2011 шықәсазы Ниу-Иорк ирбгаз ахыбрақәа рҭыԥ аҿы игылоу Адунеизегьтәи Ахәҳахәҭратә центр амемориал, ашьапаҟны ишьҭоу ахаҳәцәы иануп иҭахаз рыхьӡқәа.