Аккад

Акка́д (аккад. 𒆳𒌵𒆠 Māt Akkadim; шум. 𒀀𒂵𒉈𒆠 kurA.GA.DÈki; ивр. אַכַּד‎, Akkad) —Ҳера ҟалаанӡа XXIV—XXII-тәи ашәышықәсақәа рзы иҟаз аҳәынҭқарра. Иара убасгьы Аладатәи Месопотамиа^[1] аҩадатәи ахәҭаҿы иҟоу ажәытәӡатәи аобласт, ҳаамҭазтәи Ирак адгьылҵакыраҿы иҟоуп. Аҳҭнықалақь – ақалақь Аккаде (шумер. Агаде).

Аккадтәи аҳәынҭқарра шьақәыргылан Ажәытәӡатәи Саргон импыҵахаларатә ныҟәарақәа рыбзоурала. Уи имчрала инапаҵаҟа еидикылеит ашумерқәеи Мрагыларатәи асемитцәеи (анаҩс аккадцәа), Ажәытәӡатәи Месопотамиеи, иара убас ааигәа-сигәа иҟаз имаҷымкәа адгьылҵакырақәеи (рномқәа зегьы) уахь иналаҵаны. Аккад зегь реиҳа амҽхак дуны иҟалеит Саргон имаҭа, Нарам-Суен ихаан, аха ҳера ҟалаанӡа XXIII –тәи ашәышықәсазы ари аҳәынҭқарра аилаҳара иалагеит. Усҟан уи адгьылҵакыра хада ашьхаруаатә еимшьҭрақәа – кутеиаа (гутеиаа) рнапаҵаҟа иҟалеит.

Аккадтәи аамҭазы ишьақәыргылан Месопотамиа анаҩстәи атәыла дуқәа рҳәынҭқарратә системақәа – Шумера-Аккадтәи аҳра, Вавилониа, Ассириа. Ажәытәӡатәи Ааигәа Мрагыларатәи ажәларқәа рҿы Аккад еталонтә ҳәынҭқарраны иԥхьаӡан, даҽакала иуҳәозар, иҿырԥшыгоу жәытәӡатәи монархиатә ҳәынҭқарраны иахәаԥшуан.

Адгьылҵакыра. Ахьӡ аетимологиа.

Аккад ашьагәыҭтә ҵакырадгьыл иааннакылон аӡқәа Тигри Евфрати рыбжьара агәҭатәи ахәҭа, еиҳа ииашаны иуҳәозар – Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадеи аӡиас Диал арха ԥшаҳәеи. Заатәи адинастиатә аамҭазы ари аобласть ашумертә хьӡы аман – Ки-Ури ҳәа иашьҭан (даҽа дырраҭарақәак рыла, ус еиԥш ахьӡ змаз Диал аԥшаҳәа мацара акәын) иагьаҵанакуан Киш, Сиппар, Ешнуна, Вавилон, Куту уҳәа реиԥш иҟаз аномтә ҳәынҭқаррақәа акыр.

Хыԥхьаӡара рацәала имҩаԥгаз ампыҵахаларатә еибашьрақәа раан Аккад иара аамҭазы акрызҵазкуаз, уаанӡа иҟаз зегьы иреиҳаз ҳәынҭқарраны иҟалеит^[2]. Уи адгьылҵакыра «Хыхьтәи (Адгьылбжьаратә) мшын инаркны Ҵаҟатәи (Персидтәи аӡыбжьахала аҟынӡа» инаӡон, насгьы уи иаҵанакуан ԥхьаҟатәи Финикиа аҩадатәи ахәҭеи, Шьамтщылеи, Азиа Маҷ аҳәаа иаԥну араионқәеи, хаҭала Месопотамиеи, Загросстәи ашьхақәа рыхәҭаки, Елами (ҳаамҭазтәи Иран аҿы). Ура а-III-тәи адинастиа аан ахьӡ «Аккад» аанхоит Ки-Ури ^[3]анкьатәи аобласть иахьӡны, избанзар Саргони, иара убас уи ишьҭахь аҳра иахагылаз ирымаз шумертәи агегемонцәа еизгоу ртитул акәын, уи иацырҵон «Аккада аҳ», мамзаргьы уи ахьӡ «адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа ирыԥсахуан. Анаҩс, Шумери Аккади рыдгьылқәа Вавилониа ҳәа рыхьӡхеит. Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадатәи адгьылқәа рарбаразы ахьӡ Аккад ахархәара иалагеит уи ахьӡ зыхьӡу аҳәынҭқарра аахыс^[4]. Хәҭакахьала, Енхьедуанна (Саргон иԥҳа) лныҳәашәақәа рҿы Шумери Аккади Аладатәи Месопотамиа иатәу ҩ-хәҭакны ауп ишарбо.

Ура а-III-тәи адинастиа Аҳра аамҭазы (Ур-Намму хадара аниуаз инаркны) ахархәара иалагаеит «Шумери Аккади раҳ» ҳәа атитул (аккад. šar Šumeri u Akkadî)^[5], уи ашьҭахь уи рхы иадырхәон вавилонтәии ассириатәии аҳцәа. Аобласт Аккад ахьӡ ахаҭа (аккад. Māt Akkade^[6], аккад. Māt Akkadî^[7]) еиҿкаауп аҳҭны қалақь ахьӡ аҟнытә ^[4] ^[1], насгьы ажәытә вавилонтәии ажәытә ассириитәии абызшәақәа рҟнытә иаанагоит «Аккаде адгьыл» ҳәа ^[6], убас - «аккадаа рыдгьыл» ^[7] ҳәа.

Шумертәи абызшәа аҳәынҭқарратә статус анамаз Ура III-тәи адинастиа Аҳра инаркны иаларҵәахоит аобласть шумертәи ахьӡ – Ки-Ури (Киури) (шум. Ki-uri). Ариаҟара ихьшәаны ишазгәаҭоугьы, агәаанагара ыҟоуп ари ахьӡ «уруктәи аеқспансиа» аамҭахь ухьазырԥшуа заатәи ашумертә етимологиа амоуп ҳәа: wa- > u- ^[8]иамоу архаикатә ҿиара шьаҭас иҟаҵаны. Иҟалап Аккадтәи аҳра аамҭазы хаҭала уи архаикатә хьӡы ԥсахын «Аккад» ҳәа ^[4]. Иааизакны, аҳәынҭқарра Саргона еиҿкаахаанӡагьы, аиҳарак хадаратәла асемиттә уааԥсыра ахьынхоз Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадатәи ахәҭа акы еиԥшымыз ахатәы культуратә ҷыдарақәа аман ^[9]; уи шьаҭас иҟаҵаны, Саргона иаамҭа аҟынӡа арҭ адгьылқәа рырбаразы хьӡыс рхы иадырхәон Аҩада - шумераа рбызшәа ахьалаҵәаз Аҩада (хаҭалагьы Шумер) иаҿаргыланы ^[9]; Арҭ аобластқәа рыҩбагьы рҳәаа ақалақь Ниппур аҩадаҟа иҟан.

Даҽа ганкахьала, акьыԥхь аҿы иаҳԥылоит ^[10] атермин «Аккад» Саргон иаамҭа аҟынӡагьы аларҵәара шыҟаз – заатәи адинастиеи уи аԥхьа иҟаз аамҭақәеи рреалқәа рҟны^[10]. Уи иаҷыдангьы, ажәытәӡатәи аамҭақәа рзы Аккад аобласть иатәу адгьылқәа зны-зынла иҷыдоу асемиттә культура, мамзаргьы И.Гельб иаликааз, Киш(ен) -тәи ацивилизациа аҳәаақәа ирҭагӡаны иахәаԥшуеит. Ари акультура ахьӡ заатәи адинастиатә аамҭазы Аҩада политикатә центр хаданы иамаз ақалақь-аҳәынҭқарра Киш аҟынтәи ауп иахьаауа. Уи аҳәынҭқарра иахагылаз ититул («лугаль Киша», «арымӡаа раҳ») иаанагон ари аобласть зегьы анапхгара ҳәа.

Уи иалҵшәаны, усҟантәи аамҭазы ахыҵхырҭақәа (иаҳҳәозар, Маринтәи архьивқәа) рҿы аҟазшьарба «аккадтәи» (аккад. akkadûm) лассы-лассы рхы иадырхәоит урҭ аҭыԥқәа рҿы инхо ауааԥсыра ирыдкыланы, хәҭакахьала – ақалақь-аҳәынҭқарра Ешнунна аҿы инхо рзы ^[11]. Иара убасҵәҟьа, арыцхәтә формулақәа руак аҿы Ешнунатәи Самсу-илунаир «Аккада ар» ҳәа иарбоуп, уи ақалақьгьы, зыхьӡ ахыу аҳәынҭқаррагьы уи аамҭазы адунеи аҿы ишыҟамызгьы. Ақалақь Аккаде ахьыҟаз аҭыԥ иахьа уажәраанӡагьы еилкаамкәа иаанхоит, аха уи ақалақьи Диала аԥшаҳәеи акыраамҭа иахьеидырҳәало, наҟ-наҟтәи аҭҵаарақәа рхырхырҭазы ирбагахар алшоит ^[11].

Аҭоурыхҭҵаара

Иҷыдоу тәылак, еиҳаракгьы ҳәынҭқарра дук аҳасабала, Аккад XIX –тәи ашәышықәса аҟынӡа Европаа зынӡаск ирыздыруамызт. Уи азы антикатәи ахыҵхырҭақәагьы акгьы ҳарҳәом, избанзар ари аҳәынҭқарра аҭоурыхтә сцена иқәҵит Бырзентәыла аклассикатә полистә система цәырҵаанӡа акыршықәса раԥхьа. Уимоу еллинтәи аамҭазы иҩыз, вавилонтәи аныхаԥааҩ Бер-ушу (Беросу) авторс дызмоу, зыхәҭақәак еиқәхаз «Вавилониа аҭоурых» аҿы зынӡаскгьы ари атәыла арбаӡам. Избанзар Шумери Аккадеи рыдгьылқәа усҟантәи аамҭазы зынӡа даҽа хьӡык рыман – Вавилониа, мамзаргьы (зны-зынла) Халдеиа ҳәа иашьҭан. Абиблиа аҿы зынзаҵәык Аккада аӡбахә ҳәоуп, аха араҟа уи имифтәу вавилонтәи аҳ Нимрод ^[12]импыҵакыраны иԥхьаӡоуп. Акомментаторцәа ирцәыуадаҩын уи аҭыԥ ахьыҟоу аҳәаақәҵара, насгьы Аккад қалақьуп ҳәа ирыԥхьаӡон.

Ирани Месопотамиеи рышҟа раԥхьатәи аҭҵаарадырратә еқспедициа адәықәҵара хацыркын XVIII ашәышықәсазы анемец-даҭтә ҵарауаҩ К.Нибур ибзоурала, аха уеизгьы XIX-тәи ашәышықәса аҟынӡа ассирологиа ҭҵаарадыррак аҳасабала иҟаӡамызт. Уи ԥынгыла хадас иамаз, зегь раԥхьаӡагьы, Европаа Мрагылара ашҟа рныҟәарақәа раан зҿырԥшқәа маҷымкәа еизыргахьаз асалҩыратә хыҵхырҭақәа рыԥхьаразы аԥышәа ахьыҟамыз акәын. 1802 шықәсазы ауп Г.-Ф. Гротефенд ибзоурала, асалҩыра аԥхьаразы раԥхьатәи ашьаҿақәа аныҟаҵаз. Уи, аиашазы, еиҳа имариаз ажәытә персидтәи акәын, аха адыргақәа рформала месопотамтәи уазхьанарԥшуан. Иара уи аамҭазы ари аус аҿы алагала ду ҟаиҵеит англыз дипломат Г.Роулинсон. XIX-тәи ашәышықәса азыбжазы аккадтәи (вавилонтә-ассириатә) асалҩыра аилкаара активла аус адырулон. Уи аус аҿы рлагала рацәоуп Ж.Опперти Е.Хьинқси ^[13]^[14]; иара уи аамҭазы Месопотамиа имҩаԥысуеит раԥхьатәи ажрақәагьы. ^[15].

Асалҩыратә хыҵхырҭақәа ирыбзоураны иалыршахеит Месопотамиа ахадацәа лассы-лассы «Шумери Аккади раҳ» ҳәа рхы иазырҳәоз ахьӡ (аккад.šar Šumeri u Akkadi) аидентификациа азура. Иара убри аамҭазы Ассириа ажрақәа анымҩаԥыргоз иԥшаан аҳцәа Тиглатпаласар I, Салманасар III и Синаххериб рышықәсҩырақәа. Урҭ рхаан иҷыдоу ауааԥсыра ахьынхоз Аладатәи Месопотамиа атәыла Аккад ҳәа иашьҭан^[16]. Имаҷымкәа асалҩыратә фрагментқәеи, уимоу еибгаз атекст нагӡақәеи традициатә ҟазшьала рыԥхьара ахьзалмыршахаз, аҵарауаа азнархәыцит ирԥыхьашәаз аҩырақәа злаҩу абызшәа зынӡаскгьы ававилонтә-ассириатә бызшәа ишазааигәам, уи иҷыдоу бызшәаны ишыҟоу. Идырым ари абызшәа аккадтәи абызшәа ҳәа ахьӡырҵарц рыӡбеит. Аха иаарласны еилакаахеит ававилонцәеи ассириааи рхатәы бызшәа рхаҭа аккадтәи (аккад. lišān ’Akkadî) ҳәа ишашьҭаз. Усҟан, иара атитул «šar Šumeri u Akkadi» аҟынтәи идырым абызшәа шумертәи ҳәа ахьӡырҵеит. Аккадтәи ахьӡуп хаҭала аккадцәа реиԥш, урҭ рхылҵшьҭрақәа – ававилонцәеи ассириацәеи рбызшәа.

Аккад аҭҵаара хаз игаз усхкны иҟамызт, уи еицеизеиԥшу ассирологиа аҿиара иазкыз азеиԥш шьҭрала акәын ишцоз. Ари аҳәынҭқарра аҳҭны қалақь иахьа уажәраанӡа иахьыԥшаам иахҟьаны, Аккад иазку адыррақәа злахарҭәаахоз ишиашоу аҳәынҭқарра иалаз Месопотамиа егьырҭ ақалақьқәа рҟынтәи акәын. Ари ажәытәӡатәи аҳәынҭқарра аҭоурыхи акультуреи ирызкны зымҽхак ҭбаау аматериалқәа аарԥшын XIX-тәи ашәышықәса, еиҳаракгьы XX-тәи ашықәсқәа рзы имҩаԥгаз археологиатә ҭҵаарақәа ирыбзоураны ^[17]. Аҵарауаа рнапаҿы иҟалеит хыԥхьаӡара рацәала анапхгаратәии, азинтәии, иара убас анхамҩатәии ашәҟәқәа, аҳцәа рақәҩымҭақәа, адинхаҵаратәи, хәҭакахьалагьы – алитературатә баҟақәа, ацҳаражәҳәаратә еиқәышаҳаҭрақәа, ауаа лыԥшаахқәа рышәҟәеимдарақәа (ирыбжьаз асалам шәҟәқәа), уимоу ашколтә текстқәагьы. Иаарԥшын еиуеиԥшым астелақәа, ақьашанақәа, аханқәа рхыжәжәарақәа, хыԥхьаӡара рацәала ацилиндыртә мҳәырқәа, аҳаҭәарақәа уҳәа ирацәаны. Аамҭакала имҩаԥысуан аккад бызшәа аҵара. XIX-тәи ашәышықәса 90-тәи ашықәсқәа рзы раԥхьаӡа ицәырҵит аграмматикеи алеқсикеи ирызкны Ф.Делич иаԥиҵаз раԥхьатәи аусумҭа. Ишьақәыргылан, ажәытәӡатәи аҳәынҭқарраҿы излацәажәоз - иҷыдоу, ажәытәкаддтәи ҳәа изышьҭоу диалектны ишыҟаз. Уи ауп анаҩстәиқәа – вавилонтәии ассириатәии адиалектқәа зхылҿиаазгьы.

Ахыҵхырҭақәа

Месопотамиа аҭоурых аккадтәи аҟәша иаҵанакуа ахыҵхырҭақәа акыр еиуеиԥшым. Аҵак ду амоуп аҩыратә материал. Аккадтәи аҳәынҭқарра ҩ-бызшәакны иҟан: араҟа инарҭбааны рхы иадырхәон аккадтәии ашумертәии абызшәақәа.

Аҩыратә хыҵхырҭақәа ирыҵаркуеит - Нгирсу, Ниппура, Умма, Эшнунна, Адаба, Тутуба уҳәа Месопотамиа ақалақьқәа рҟынтәи хыԥхьаӡара рацәала анхамҩатә, анапхгаратә, иара убас азинтә шәҟәқәа. Уи иаҷыдангьы – Аккада аҳцәа радҩыларақәа, иаҳҳәап, «Маништушу иқьашана»; ацҳаражәҳәаратә шәҟәқәа (Нарам-Суени Еламтәи аҳи реиқәышаҳаҭра). Иара убас асалам шәҟәқәа, ашколтә текстқәа, ахьӡныҩларатәи адинхаҵаратәи адҩыларақәа ^[18]. Аҭыԥ ҷыда ааныркылон Omina ҳәа изышьҭаз, атәыла аԥсҭазаараҿы иҟалараны иҟаз акрызҵазкуаз ахҭысқәа рыламҭалазы ажәытәан зҿаҳәатәы ҟалоз ауаа иҟарҵоз анҵамҭақәа^[19]. Еиҳаракгьы урҭ рышьаҭалоуп ишаԥҵоу «ахроникеи» аҳцәа радҩылара хаҭақәа рформала иҟоу аритмикатә рҿиамҭақәеи (narû).

Аккад аӡбахә уԥылоит еиҳа ихьшәоу алитературатә рҿиамҭақәа рҿы. Еиҳа икьасоу аамҭақәа рзы, ҷыдала Ажәытәӡатәи Вавилон аамҭазы, иаԥҵан аҭоурыхтә-дидактикатә ҟазшьа змаз апоемақәа. Урҭ рахьтә еиҳа идыру иреиуоуп – «Аккаде ашәиԥхьыӡ. Екур изы ашьаура». Иҳәатәуп, арҭ арҿиамҭақәа реиҳарак атенденциатә (ахырхаратә) ҟазшьа шрымоу, убри аҟнытә урҭ хыҵхырҭақәак раҳасабла рызнеираҿы агәҽанызаара аадырԥшуеит. Иара убас иҟоуп аҳра шьақәзыргылаз Саргон Аккадтәи иеибашьратә фырхаҵарақәа ирызку аҳәамҭақәа рцыԥжәахақәа зну хазы игоу аҭаӡҩыра хәыҷқәа ^[20]. Урҭ рахьтә иҟоуп ахҭысқәа ҩышә шықәса заҵәык анырхыҵ ашьҭахь иҩу, аха иҟоуп акыр шәышықәса рышьҭахь - ассириатәи аамҭазы иҩугьы. Зегь реиҳа идыру иреиуоуп «Саргон изку алегендеи» «Аибашьра аҳи».

Акрызҵазкуа адыррақәа ҳарҭоит археологиатә материалқәа. Уи – аханқәа рхыжәжәарақәа, астелақәа (ҷыдала Римуши Нарам-Суени ртәы), ацилиндыртә мҳәыр, иԥшаау аскульптурақәа уҳәа убас иҵегьы.

Иара убасгьы ирыҵаркуаз рацәан агәыларатә тәылақәа – Елами Мрагыларатәи Адгьылбжьарамшыни (ҷыдала Еблы) рҟнытәи ахыҵхырҭақәа.

Аккадцәеи ашумерцәеи

Иҟалап, ҳера ҟалаанӡа 4-тәи азқьышықәса азбжазы Ҵаҟатәи Месопотамиа аҵакырадгьыл иқәынхозҭгьы ашумерцәа.

Ҳера ҟалаанӡа 3-тәи азқьышықәса алагамҭа шыҟаз, Хыхьтәи, агәаанагара шыҟоу ала, Аравиатәи адгьылбжьахабжа аҟнытә, Месопотамиа адгьылқәа рышҟа нхара ҳәа ицеит мрагыларатәи асемитцәа – аккадцәа зхылҵыз (21). Аамҭақәак рышьҭахь урҭ рбызшәа ашумерцәа рбызшәа ианрааланы, рҩыра шьҭырхуеит, иара убасгьы иртәыртәуеит рмифологиеи рыбзазаашьеи. Раԥхьатәи аккадтәи ахьӡқәа Месопотамиа ицәырҵуеит ҳера ҟалаанӡа XXVII ашәышықәсазы. Тигр ахыҵхырҭеи Евфрат абжьаратә ӡцареи рҿы - ақалақьқәа Мари, Ашшур, Ниневиа рҿы инхоз рахьтә хыԥхьаӡарала асемитцәа еиҳан. Киши Ниппури араионқәа рҿы еилаԥсаны инхон, Ниппура аҟнытә алада инхоз ашумерцәа реиҳан.

Ажәларқәа еиҳарак ҭынч еицынхон (22). Ахыҵхырҭақәа рҿы амилаҭтә шьаҭа мзызс измаз аиҿагыларақәа рыӡбахә ҳәа акгьы ҳәаӡам (23). Ашумерцәа тәымџьарантә иааз ҷыдала акала иалыркаауамызт, дара мрагыларатәи асемитқәа ракәзар, хатәыхьӡыс ирымазгьы «ахеиқәаҵәақәа» акәын – (аккад. ṣalmat qaqqadim).

Аамҭақәак рышьҭахь аккад бызшәа аларҵәара ӷәӷәаны иаиуит. Уи зыбзоуразгьы абызшәа ахаҭа еиҳа иахьымариаз азы аетносқәа рыбжьараҿы еицәажәага бызшәак аҳасабала ахархәара ахьаиуз ауп. Саргона аҳәынҭқарра анаԥҵаха ашьҭахь уи аҳәынҭқарратә бызшәа астатус аиуеит. Аха ашумерцәа рсемиттәра инагӡаны ианымҩаԥысыз анаҩстәи аамҭақәа рзы ауп – Ура ахԥатәи идинастиа аан. Урҭ апроцессқәа ирыбзоураны иҟалеит ажәлар ҿыцқәа рышьақәгылара – вавилонаа (ашумерцәеи Аладатәи Месопотамиа аҟнытә аккадцәеи, иара убас ассириицәеи (асемиттә уааԥсыра ррегион аҩадатәи ахәҭаҿы инхоз рхылҵшьҭрақәа).

Аҭоурых

Саргонанӡатәи Месопотамиа

Заатәи адинастиа иаҵанакуаз Шумер – иааҟәымҵӡакәа дара-дара иеибашьуаз ақалақьқәа-аҳәынҭқаррақәа, мамзаргьы аномқәа ҳәа изышьҭаз зҵазкуаз конгломератуп. Урҭ рҟнытә еиҳа иӷәӷәаз рхадацәа еснагь Аҩадеи Аладатәи ргәылара иҟаз аҳәынҭқаррақәа рымпыҵахалара рҽазыршәон. Ахада Ниппур дазхарҵар, уи Алада зегьы даԥхьагыланы дҟалон, «Атәыла алугаль (аҳ)» ҳәа атитул ирҭон; уи Киш ааникылазар, Аҩада зегьы даԥхьагыланы дҟалон, «Киш алугаль» ашьҭахь «арымӡаа раҳ» ҳәа атитул ианаршьон. Иааҟәымҵӡакәа ицоз аибашьрақәа Шумер дырԥсыҽуан, идырӷаруан, уи аҭагылазаашьа аристократиа рхаҭарнакцәа, еиҳаракгьы аладатәиқәа, иргәанарԥхеит акомпромисс аҟаҵара. Урҭ далырхит ирзеиԥшыз аӡәы, аха дара ахылаԥшра зырҭашаз лугальк (аҳак).

Ҳера ҟалаанӡа XXIV-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы ус еиԥш иҟаз хадас дҟалеит «Урук алугаль» иара убас «Атәыла алугаль» ҳәа атитул здызкылаз Лугальзагеси – Умма аенси (24). Ҳера ҟалаанӡа 2316 шықәсазы уи аладатәи аномқәа ркоалициа дахагыланы, Аҩада даиааиуеит, Киш аенси Ур-Забабу дыцҟьа дықәиҵоит. Убри аамҭа инаркны, иҟалап аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны иҟалазаргьы, шамахамзар Шумер зегьы (Лагаш аламҵакәа) Хадак инапаҵаҟа еидкылан. Аҳәынҭқарра Лугальзагеси аҳҭны қалақьс иҟалеит Урук, уаҟагьы убасҵәҟьа иаҵанакуаз аномқәа рыцыԥхьаӡа рҿы иалхын Аныхаԥааҩ Еиҳабцәа (25). Аха ари аҳәынҭқарра конфедерациак аҳасабала акәын ишыҟаз, Лузагельси имчрагьы рацәак иӷәӷәамызт, ишынеибакәу изыдҳәалаз дықәзыргылаз аенсиқәа ракәын.

Лугальзагеси имчра ианымшәаз Лагаш аенси Уруинимгини иареи реиҿагылара аан Аҩада ицәырҵит Аккадтә аҳра.

Саргон Аккадтәи

Ҳера ҟалаанӡа 2316 шықәса аламҭалазы Киш иҟалеит еибашьрала аҳ иахҳәара. Атрадициа инашьаршәаланы, Лугальзагеси дызиааиз аҳ Ур-Забабу дахиҳәеит уи ир реиҳабы, ибаҳчахылаԥшҩы, мрагыларатәи асемит, зыхьӡҵәҟьа аҭоурых иазнымхаз (26) (27). Аҳра мчыла иахьимпыҵаихалаз ариашаразы, насгьы ихылҵшьҭра ахьылаҟәыз аҵәахра иҽазышәо, уи «Шаррум-кен (аккад. Šarrum-ken) – «Ииашаҵәҟьоу аҳ» ҳәа ахьӡ ихы иахиҵеит; ҳаамҭазтәи аҭоурыхграфиаҿы уи дшырдыруа Саргон Аккадтәи, мамзаргьы Саргон Ажәытәӡатәи ҳәа ауп (19).

Аҩадатәиқәа раԥхьагылаҩ – «Киш алугаль» ҳәа атитул аниоу, уи имчра арыӷәӷәаразы аусқәа рымҩаԥгара хациркуеит. Ардыԥхьала еиҿызкааз, хыԥхьаӡара рацәала идгылаз ауаа хархьқәа рырацәара ихы иархәаны, Саргон қәҿиарала имҩаԥигоит игәыларатәи аномцәа рабашьрақәа. Хышықәса рыҩныҵҟала уи илшеит Хыхьтәи Евфрат ала адгьылқәа импыҵахаланы, Сириа ақәлара. Еблы аенси Саргон имчра ахьазхаиҵаз иабзоураны, уи илшеит «Хыхьтәи амшын» ҳәа изышьҭаз (Адгьылбжьаратә мшын) ашҟа ацәырҵра.

Инапхгара аԥшьбатәи ашықәс азы Саргон аҳҭны қалақь ҿыц иргылеит – уаанӡа акрызҵазымкуа иҟаз ақалақь Аккаде (аккад. Akkadê), иара уахь дагьыиасуеит. Иҟалап, уи зыҟаҵаз Саргон иаҳратә мчра итрадициаз шумертәи аелитеи аныхаԥаареи изаҟаразаалак акала иадҳәаламзарц азы акәзар. Саргон ититул «Киш алугаль» иациҵеит «Аккаде аҳ». Иааит аҳәынҭқарра ҿыц аамҭа. Аҳҭны қалақь ахьӡ ала уи Аккад ҳәа ахьырҵеит, иқәынхоз ауаа раӷьырак, мрагыларатәи асемитцәа, аккадцәа ҳәа рыхьӡырҵеит. Аҳәынҭқарра ҿыц аҳцәа ртитулатәра иаҵанакуаз шумертәи агегемонцәа ртрадициатә титулқәа реизга мацара акәын, урҭ ирыцырҵон иҿыцыз – «Аккаде (ақалақь) аҳ» ҳәа. Аккада иҷыдоу областк аҳасабала аилкаара аларҵәара анаиуз анаҩстәи аамҭазы ауп - Ура III идинастиа аан.

Аҩада иҭагылазаашьа акыр ианирыӷәӷәа, Саргон ихациркит Лугальзагеси иабашьра. Аҩырақәа ишырҳәо ала, аҳ иҿагылан, 50 енси еидызкылоз, зымҽхак ӷәӷәаз акоалициа. Ҳера ҟалаанӡа 2312 шықәса инарзынаԥшуаны акоалициа ԥыххааса иқәҵан, урҭ рхадацәа аӡәырҩы (Лугальзагеси уахь днарылаҵаны) атҟәара иақәшәеит (27). Убасҟан, иҟалап, маҷк уи аԥхьа акәзаргьы, Саргон дазхарҵеит иԥшьоу Ниппур ақалақь аҿы, иагьиоуит «Атәыла алугаль» атитул. Лугальзагеси иакәзар абҩатә хац дҭакны, Ниппур ақалақь днаргеит, Енлильтә аусӡбара аҿы. Уи аусӡбара (26) (28) акрызҵазкуаз аидеологиатә хықәкы аман Саргон имчра азакәантәразы. Ашумерцәа рдинхаҵарақәа ишырҳәо ала, «Атәыла алугаль» ҳәа атитул аҭара зылшоз Иреиҳаӡоу анцәа Енлиль иакәын, уи иԥшьоу иқалақь – Ниппур аҿы. Атитул амхра зылшозгьы иара иакәын. Лугальзагеси ипату ларҟәын, дагьыршьзар акәхап.

Адырҩашықәсан Саргон иҿагылеит, «Ура иитәу ауаҩы» ҳәа изышьҭаз аӡәы дзаԥхьагылаз Аидгыла ҿыц. Атрадициақәа инарышьаршәаланы, аккадтәи аҳ 34 еидыслараҿы деибашьыр акәхеит, убарҭ зегь рышьҭахь уи иеибашьцәа ирылшеит «Ҵаҟатәи амшын» (Персидтәи аӡыбжьаха) аҿы рабџьар аӡӡәара (26) (29). Шумер рнапаҿы иааргеит, аха шьҭралатәи аристократиа ирцәыӡыз ахақәиҭра ианышәарц ргәы иҭамызт, урҭ ақәгылара ҿыц ахацыркразы иманшәалоу аамҭа иазыԥшын.

Атәыла еиныршәаны, аҳ уи аиҭашьақәыргылара инапы алаикит. Нҵамҭак аҿы иҳәоуп Киш ақалақь аиҭаргылара атәы (30); Ниппур аусурақәа мҩаԥысуеит; амшыннырцәтәи ахәҳахәҭра аиҿкаара цоит (31).

Ҳера ҟалаанӡа 2305 шықәсазы Саргон иҽазикуеит Сириаҟа, «анызтә бнақәеи» «араӡнытә шьхақәеи» рахь аныҟәара ду алыршара (31). Иара уи иаҷыдангьы, аибашьратә еқспедициақәа мҩаԥган Еламҟа (иргеит ақалақьқәа Авани Сузеи), иара убас Тигр ахахьы иҟоу Симуррумгьы ртәыртәит. Аха уи аамҭазы Елам ахаҭа аккадтәи аҳра иалаҵаӡамызт, уи политикала ишиашоу Аккада иахьыԥшны иҟаҵан. Арҭ аибашьрақәа зегьы хықәкы хадас ирымаз, Месопотамиа шамахамзар иуԥымлоз аргыларатә бна ампыҵахалара акәын.

Хыԥхьаӡара рацәала Саргон имҩаԥигоз ампыҵахаларатә еибашьрақәа ирыбзоураны иаԥҵан уаанӡа иҟаз зегьы иреиҳаз аҳәынҭқарра ду. Аҳ имчра ҵаргәас иаман акрызҵазкуаз, амаҵзуратә ҭауади-аамсҭеи ашасысратә системеи шьақәзыргылаз адгьылтә фонд. Ԥыхьатәи аномқәа хадара рырҭон аҳ иқәиргылаз, мамзаргьы иара бзиа изыҟаз аҭыԥантәи адинастиақәа рхаҭарнакцәа. Аккаде анцәа – Абу икульти, Киши анцәа – Забабуи, Ниппуртәи Енлили ркультқәа ахылаԥшреи адгылареи рыҭо, Саргон иҽазишәон аныхаԥаара аҟынтәи аидеологиатә цхыраара аиура. Атәылаҿы идыргылон анцәақәа рҳаҭәарақәа, аныхабаақәа ракәзар иамеигӡакәа аҳамҭақәа рырҭон, еиҭашьақәдыргылон, аха есааира илабҿабахоз адеспоттә тенденциақәа идырхьшәашәон аныхаԥаара аҳ иахь ирымаз рзыҟазаашьа.

Иаҳра аҵыхәтәантәи аамҭақәа рзы атәылаҿы иҿыцны еиҭахәыҵҟьеит аҿагыларатә мца, аха аҳ уи арцәара илшеит. Аккадтә династиа аҭагылазаашьа уашәшәыраны иҟан.

Саргон иԥацәа

Саргон иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь аҳра уи иԥа Римуш инапахьы ииасит. Уи иаразнак алагьы мҽхакы ҭбаала еиҿкааз жәлар рықәгылара даҿагылар акәхеит.

«Саб Саргон исзынижьыз атәылақәа зегьы сара исҿагылеит, гәык ала исзыҟаз ҳәа акгьы аанымхеит», - ҳәа ануп анышәаԥшь иалху аҳ иҭаӡҩыра хәыҷқәа руак аҿы. Аибашьратә жәыларақәа рымҩаԥгараан уаҩы иимбацыз ашьаарҵәыратә террор ҟаҵаны, Римуш илшеит итәыла ахылаԥшра инапаҵаҟа ашҟа архынҳәра. Анышәаԥшьтә ҭаӡҩыра хәыҷы ишаҳәо ала, уи ашьаарҵәыратә террор иахәхеит 54 нызықьҩык инарзынаԥшуа ауааԥсыра. Инықәырԥшшәа, убри аамҭақәа рзы, еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны Римуш «Атәыла алугаль» ҳәа имаз атитул мап ацәикуеит. Ақәгыларақәа анихәаҽ ашьҭахь, Римуш ахьырхәратә усқәа рымҩаԥгаразы ддәықәлеит Еламҟа, уи аҳәынҭқарра аҳ Хишепратеп иахьырхәразы, ирхәаш-хәашеит акымкәа-ҩбамкәа ақалақьқәагьы. Уи ашьҭахь ар иманы дцеит дырҩегьых иҿыцны иҿагылаз Шумер алада-мрагыларатәи ақалақьқәа: Дер, Умм, Лагаш, Адаб рахьырхәразы [31]. Анҵамҭақәа ишырҳәо ала, иргаз ақалақьқәа реиҳабацәа (енси) зегьы ршьит, индырҵәеит 12 нызықьҩык инареиҳаны ауааԥсыра, итҟәаны иргеит 20 нызықь инарзынаԥшуа. Шумер анирҭынч ашьҭахь, Римуш дырҩегьых Еламҟа даҽа ныҟәарак мҩаԥигеит, ашьаарҵәыратә еибашьраҿы уи Варахасе аҳ Апалкамаш дииааит. Иҟалап, уи аамҭақәа рзы убас еиԥш иҟаз аибашьратә ныҟәарақәа мҩаԥгазар аҩадаҟагьы, Адгьылбжьартә мшын аҟынӡа (32).

Гәымбылџьбарала инагӡаз ауааԥсыреи ҭауади-аамсҭеи рахьырхәрақәа зегьы хықәкыс ирымаз - абунтқәа рҵыхәа аԥҵәара акәын, уи иҳанаҳәоит аккадтә династиа рацәак аларҵәара шамамыз, ишрыдрымкылоз. Ас еиԥш зымҽхак дууз атеррор шыҟаиҵазгьы, Римуш иҭагылазаашьа даараӡак иӷәӷәамызт, иаарласынгьы уи дҭархан, ҭауади-аамсҭеи иҟарҵаз ачарҳәара иахҟьаны. Ахыҵхырҭақәа ишаарыцҳауа ала, «адуцәа» ахаҳәтә мҳәырқәа игәыдҵаны (аҳ иааигәара абџьар рыманы аҟазаара азин рымамзар акәхарын) дыршьит (33).

Асепаратцәа дырҿагыланы деибашьит Римуш иашьа, иара ишьҭахь аҳра аанызкылаз – Маништушу (34). Уи иҭагылазаашьа ирыӷәӷәарц азы ацуҭатә дгьылқәа зегьы аахәаны аҳ идгьылтә фонд иазирҳауан. Иара иаԥхьа аҳәынҭқарра иахагылаз аҳцәа реиԥш, Манишутугьы ҩынтә Елам, Аншан аобластқәа рышҟа аибашьратә ныҟәарақәа мҩаԥигахьан. Аеқспедициақәа руак аӷбақәа рыла Персидтәи аӡыбжьахала имҩаԥган (35). Аха ари аҳ инапхгара аҿҳәара кьаҿын, иаарласны иаргьы, иашьа иеиԥш мчыла иԥсҭазаара далхын.

Нарам-Суен

Ҳера ҟалаанӡа 2236 шықәсазы аҳәынҭқарра дахагылеит Маништушу имыздаз иԥа - Нарам-Суен (Нарам-Син). Уи инапхгара аан Аккад амч-алшара акыр иазҳаит (35). Саргон иеиԥш, ари аҳгьы ихьшәоу алегендақәа дырфырхаҵахеит.

Нарам-Суен ихадара алагамҭагьы аҿагыларатә қәгыларақәа рыла иазгәаҭан. Усҟан урҭ хадас дроуит, амассатә қәгыларақәа ирыбзоураны, Киш амчрахь инеиз, Иԥхәыр-Киш зыхьӡыз аӡәы. Усҟантәи аамҭазы ари аном автономиа аԥыхын, уи акәхап еиҳаракгьы агәынамӡарақәа зыхҟьозгьы. Киштәи ақәгылара иадгылеит егьырҭ ақалақьқәа рҟынтәи ауаагьы; ахыҵхырҭақәа рҿы рыхьӡ ҳәоуп Ниппур, Умма, Урук, Мари. Аԥхьатәиқәа зегь реиԥш, ари аҿагыларагьы гәымбылџьбарала ихәаҽын (36).

Аҭагылазаашьа аҭышәныртәаларазы аҳ ихациркит аҳәынҭқарра анапхгаратә системаҿы имаҷымкәа ареформақәа рыҟаҵара. Ашасратә ԥышәа ацынхәрас уи иҽазишәон енси амаҵзурақәа рҿы аҭыԥантәи ҭауади-аамсҭеи рцынхәрас иуацәеи хаҭала иара иқәиргылоз ауааи рнагара.

Аҳ иԥацәа хаз игоу аномқәа ирхадацәан (иаҳҳәап, Туттулеи Марадеи), иԥҳацәеи имаҭацәеи Уреи Марии рҿы ныхаԥааҩцәас иҟан; Лагаш дтәан Лугальушумгаль зыхьӡыз, зышьҭра ҳаракымыз иара ичынуаҩы. Уи иаҷыдангьы, Нарам-Суен иԥацәеи иареи мҽхакы ҭбаала аныхабаақәа рыргыларақәа мҩаԥыргон; аныхаԥааҩцәа аԥыжәарақәа акыр рыман адгьыл ахархәара аганахьала (37). Арҭ зегьы идырӷәӷәар акәын аҳи аныхаԥаареи реидгылара.

Ас еиԥш иҟаз аусмҩаԥгатәқәа, ҳәарада, алҵшәа бзиақәа аадырԥшызар акәхап. Уи Нарам-Суен алшара инаҭеит зымҽхак ҭбаау ампыҵахаларатә ус нап аркра. Раԥхьатәи ахықәкқәа ируакхеит Маган. Адҩыларақәа ирҳәоит «шықәсык иалагӡаны имҩаԥгаз жә-ныҟәарак» рҿы игаз аиааирақәа ртәы, хҩык аҳцәа рытҟәареи, Маниум захьӡыз Маган ахада иаҵахареи уҳәа ртәы. Сириаҟа идәықәҵан аибашьратә еқспедициа ду, уи аан Наран-Суен иқәихит Ебла аҳәынҭқарра, ирыбгеит Арманум, адиданцәа дыриааит. Урҭ зегьы ирылҵшәаны Аҩадатәи Сириа Аккадтәи аҳра иалалеит (37). Нарам-Суен адәныҟатәи иполитикатә усураны иҟан Аҩадатәи Месопотамиа. Еицырдыруа Нарам-Суен ихаҳәтә стела аҟны иаарԥшуп Аккад аҳ Нарам-Суен ашьхатә еимшьҭрақәа лулубеиаа дрықәланы дшыриааиз атәы. Имаҷӡазаргьы иҟоуп Тальхатум зыхьӡу ақалақь-ҳәынҭқарра иаҿагыланы имҩаԥгаз аибашьра атәы; уи аамҭа ауп изҵазкуа Тель-Брак аҿы иҟаҵаз аҳәаахьчаратә арратә хәҭагьы. Убасҟан политикала Аккад ишиашоу иахьыԥшыз Елам - уи алҵра аҽазнашәеит. Елам ахьырхәразы Нарам-Суен уи атәыла дақәланы аҳ Варахсе дитҟәеит, анаҩсан Авана хадас иамази дареи аиқәышаҳаҭра рыбжьарҵеит. Официалла Авана ишадрымҵазгьы, фактла Елам уи аҳра анырраҿы иаанхеит, Сузы дтәан Аккадтәи ацҳаражәҳәаҩ ихаҭыԥуаҩ.

Имчра арыӷәӷәаразы Нарам-Суен илшеит акрызҵазкуаз аидеологиатә шьаҿақәа рыҟаҵара. Уи иаԥихуеит шумертәи агегемонцәа ртитулқәа зегьы, урҭ рҭыԥан идикылоит иаку, аха зымҽхак ҭбаау, зегьы зҵазкуа атермин – «Адунеи аԥшьганкгьы раҳ» ҳәа. Уи анаҩс еиҳангьы, Месопотамиа аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны иалагалохоит зыԥсы ҭоу аҳ икульт. Уи нахыс уи - «Аккада аҳ» ҳәа ихьӡуп.. Ихьӡ иацырҵоит инцәахәратә детерминатив (аарԥшыга) (d, dingir). Ниппур иҟоу Иреиҳаӡоу аныхаԥааҩгьы «итәы» ҳәа ауп ихы ишазиҳәо. Нарам-Суен имаҭа Шаркалишарри ҳәа ихьӡиҵеит (аккад. «аҳқәа зегь раҳ»), аҩбатәи иԥа - Бинкалишарри (аккад. «аҳцәа зегь рхылҵ») (38).

Аҳ инцәатәра иаргәааит атрадициатә аҳцәа рныхаԥааҩцәа. Уи мзызс иаиуит анаҩстәи ашықәсқәа рзы аҳ еиуеиԥшым ацәгьаурақәа идзыԥхьаӡалоз, ахырхаратә ҟазшьа змаз, хыԥхьаӡара рацәала аҭоурыхтә-дидактикатә поемақәа рцәырҵра. Ниппуртәи аныҳаԥааҩцәа еиқәдыршәаз урҭ рахьтә акы аҿы Нарам-Суен иқәыӡбоит Енлиль иҟоу аԥшьаҭыԥ хада Екур ирхәымгеит ҳәа. Ишаҳәо ала, уи азы иаргьы, аҳҭны қалақьгьы анцәақәа иршәиит ҳәа (38).

Аныхаԥаареи аҳи реиҿагылара аан аҳәынҭқарраҿы имҩаԥысуан егьырҭ игәхьааз ахҭысқәагьы. Еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны аԥхасҭа аиуит аирриггациатә система; атәылаҿы амлакра ҟалеит.

Нарам-Суен иаҳра аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы аҭагылазаашьа уадаҩхеит аҳәынҭқарра адәахьтәи аҳәаақәа рҿгьы. Аккад ахыхьчаратә еибашьрақәа рышҟа ииасыр акәхеит. Аҳәынҭқарра усҟан аамҭакала ирҿагылар акәхеит мраҭашәарантәи ирықәлоз акаршәратә џьамлахцәеи, Загросынтәи аварварцәеи, иара убас Мрагыларантәи ижәылоз аеламитцәеи. Аха зегь реиҳа ишәарҭан кутиа (гутиа) ҳәа изышьҭаз ашьхаруа реимшьҭра рхаҭарнакцәа. Иҟалап, урҭ аимшьҭрақәа ирҿагыланы имҩаԥгаз ажәыларақәа руак аан иара аҳ ихаҭагьы дҭахазар (39).

Аҳәынҭқарра аԥсыҽхареи кутиаа ралалареи.

Нарам-Суени Елами ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра

Нарам-Суен иҳәынҭқарраҿы аҭагылазаашьа уадаҩхо иалагеит. Рхы цәырыргеит акризис аԥхьатәи аҷыдаҟазшьақәа. Ахәҳахәҭра акаҳара, традициала есааира зыҽзрыӷәӷәоз асепаратизм, аныхаԥааҩцәа рҿагылара – арҭ ауадаҩрақәа зегьы ирыцлеит иҿыцыз аекономикатәии адәныҟатәии аполитикатә проблема дуқәа. Зегь реиҳа ашәарҭара рыцын кутиа зыхьӡыз ашьхаруаатә еимшьҭрақәа, урҭ Месопотамиаҟа ркылсра иаанагоз, атәыла аирригациатә аҳа аԥхасҭатәра акәын (40) (41). Арҭ апроблемақәа зегьы рыӡбара зықәшәаз Нарам-Суен аҳра имаздаз имаҭа Шаркалишарри иакәын (ҳера ҟалаанӡа 2200—2176 ашықәсқәа).

Нарам-Суен иԥсҭазаара дшалҵызҵәҟьа, Енридавизир хадас дызмаз акутиақәа Аккад иажәлеит. Енридавизир Сиппар аҟынӡа днеит, иара уаҟа адҵа риҭеит ихьӡала анҵамҭа ҟарҵарц, иара уаҟагьы ихьӡ «Адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа анырҵарц азы (39). Иара убри аамҭазы атәыла архыџ-хыџит ақалақьқәа рҿы дырҩегьых мҿхакы ҭбаала ихәыҵҟьаз амассатә қәгыларақәа.Урҭ ирҷыданы, мраҭашәарантәи амореиаа жәылеит, мрагыларантәи иқәылон аеламитцәа. Аҩада акәзар, рхы шьҭырхуа иалагеит ахәыриттә уааԥсыра.

Еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны, Шаркалишарри «адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа атитул ду мап ацәикуеит, «Аккаде аҳ» ҳәа атитул изырханы. Зны-зынла уи ихьӡ анцәа идетерминатив ациҵоит. Иҟалап уи кутиақәа изныкымкәагьы дыриааизар; ишыҟазаалакгьы, Сарлагаба зыхьӡыз аԥызацәа руаӡәк дыҭҟәаны дигеит. Маҷ-маҷ Шаркалишарри урҭ аимшьҭрақәа ықәицеит, Аккаде имчра еиҭашьақәиргылеит, аха Ҵаҟатәи Месопотамиа аҳәаақәа рыҩныҵҟа мацара. Иара убасгьы уи илшеит аеламитцәа рқәыларақәа раанкылара, убасгьы амореиаа дырҿагыланы деибашьит (43). Даара имаҷуп уи аамҭа иаҵанакуа ахыҵхырҭақәа. Идыруп, аҳ ишымҩаԥигоз ргыларақәак Сиппареи, Ниппури, иара убас Вавилони (аҩыратә хыҵхырҭақәа рҿы Вавилон иазкны ари раԥхьатәи гәаларшәароуп (39)). Ашәахтә иоуан Лагаши Уммеи рҟнытә.

Аха иара ус шакәызгьы, атәылаҿы аҭагылазаашьа даара иуадаҩны иаанхон. Аҳәынҭқарра аилаҳара иазааигәаны иҟан. Елам инагӡаны ахьыԥшымра аиуит. Аҩада ицәырҵит зцентр Уркьеш иҟаз ахуриттә ҳәынҭқарра ду; ааигәаӡа – «алуллубаицәа раҳра». Инықәырԥшшәа убри аамҭазы аҩадатәи аимшьҭрақәак (хуритцәоу, ма акутиақәа ракәу?) Тигр абжьаратәи амҩасраҿы иҟаз Ашшури егьырҭ ақалақьқәа ԥыҭки еимҵәа иқәырҵеит (44).

Иҟаз аилахәа-еилапашьра рхы иархәаны, акутиақәа Месопотамиа рыҽдырӷәӷәеит. Урҭ аҳәынҭқарраҿы имҩаԥысуаз аҩныҵҟатәи аполитикатә қәԥара активла рҽалархало иалагеит.

Аккад аилаҳара

Шаркалишарри иԥсҭазаара далҵит ҳера ҟалаанӡа 2176 шықәсазы. Хышықәса уи ашьҭахь (ҳера ҟалаанӡа 2176—2173 ашықәсқәа рзы) Аккад аҭагылазаашьа хаоск аҳасабала имҩаԥысуан. Уи амзызқәа ируакын амчра азықәԥара, избанзар иаразнак ала ицәырҵит аӡәымкәа-ҩыџьамкәа аҳ иҭыԥ иашьҭаз. Урҭ рхаҭара уамак ахьаҵанамкуаз иахҟьаны, изеиԥшыз Аккад пыхьатәи анапхгаҩцәа рыгага акәын, убри азы «Аҳцәа рсиа» аҿы ишаанхазгьы ирхәыҷны, тәамбашақә ианҵо рыхьӡқәа рыла ауп – Игиги, Нанум, Ими, Елулу. Уимоу, асиақәа шьақәзыргылозгьы еилкааҵәҟьаны ирыздырӡомызт хаҭала урҭ рҟнытә аҳас иҟаз, мамзаргьы дшашьҭаз иаанхаз. («Дарбан аҳас иҟаз, дарбан уи иашьҭаз?» (42).

Абас еиԥш иҟаз аҭагылазаашьаҿы имҩаԥысуан аҳәынҭқарра анаҩстәи аилаҳара. Кутиаа активла рҽаладырхәуан атәылаҿы иааҟәымҵӡакәа имҩаԥысуаз аҩныҵҟатәи аполитикатә қәԥара: урҭ рнапхгаҩы Элулу-Меш аккадтәи аҳ иҭыԥ иашьҭаз дыруаӡәкын (Елулу ҳәа ихьӡҵаны «Аҳцәа рсиа» данҵан).

Аҳәынҭқарра аиҭашьақәыргыларазы аҵыхәтәантәи аҽазышәара ҟаиҵеит аиҿагыларақәа рышьҭахь Саргон идинастиа аҟнытә аҳ иҭыԥ нызкылаз Дуду. Уи аамҭала илшеит Аккадтәи аҳра аиҭашьақәыргыларагьы, аха аҳәаақәа акыр еиҵатәны. Дуду ихьӡгьы еиҵатәны иҳәоуп; иҟалап уи аханатәгьы акутиақәа дырхьыԥшуа дыҟазаргьы (45).

Аҵыхәтәантәи аккадтәи аҳас дыҟан Дуду иԥа - Шу-турул[45]. Уи инапхгара аан Аккадтәи аҳәынҭқарра аҵыхәтәанынӡа еилаҳаит. Рдинастиақәа рыманы уи иалҵит шумертәи аномцәа (Урук IV-тәи идинастиеи Лагаш II-тәи идинастиеи уахь иналаҵаны). Ҳера ҟалаанӡа 2137 шықәса аламҭалазы Шу-турул иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь акутиақәа Аккад аҳҭны қалақь рымпыҵахаланы, иԥыххаа иқәырҵеит, иара убриалагьы иқәырхит Аккадтәи аҳәынҭқарра. Ҵыхәаԥҵәала Месопотамиа ишьақәыргылахеит атәымуаа рымчра (46).

Омантәи аӡыбжьаха аҟнытә иааго, 4100 шықәса зхыҵуа ажәытәӡатәи акораллқәа Porites рыҭҵаара иабзоураны, иалыршахеит археологиатә жрақәа ахьымҩаԥысуаз акәша-мыкәша иҟаз ажәытәтәи ақалақь Шубаҭ-Еллиль араион аҿы атемпературатәи агидрологиатәи аԥсахрақәа рпалеоклиматтә ҭагылазаашьа аиҭашьақәыргылара. Уи иаанарԥшит Аккадтәи аимпериа аилаҳара ианаҿыз аамҭазы аӡын ари араион аҿы ишыҟаз аарҩара цәгьа, асабатә фырҭынқәагьы ацны. Ас еиԥш иҟаз аҳауатә ԥсахрақәа, хымԥада, амлакреи асоциалтә гәаҟрақәеи рышҟа икылыргон. Еилукаартә иҟоуп, 4200 шықәса рышьҭахь араҟа ауааԥсыра иаалырҟьаны рынхарақәа шынрыжьыз, 300 шықәса инарзынаԥшуагьы арахь нхара ҳәа уаҩ дшыхнымҳәыз (47).

Аҳәынҭқарра

Аҳратә мчхара

Саргонидаа аккадтәи рдинастиа ахылҵшьҭра

Аҭҵааҩцәа аиҳараҩык ргәаанагарала, Аккад - аҳ ҳәаа змаӡамыз, џьара акала иԥкымыз амчра ахьимаз, деспоттә ҳәынҭқарроуп. Даҽа ганкахьалагьы, иҟан аккадтәи аҳ дызхыԥар ҟамлоз ҭагылазаашьақәак. Урҭ рахьтә акрызҵазкуаз акакәны иҟан аҳ ианакәзаалак Иреиҳаӡоу дгьылмпыҵакҩны дахьыҟамыз, ус анакәха уи адгьыл ишиҭаху дазныҟәар илшомызт.

Аккад - Месопотамиа еизаку, аҳ имчра акырӡа иахьыӷәӷәоу, иҿыцу аҳәынҭқарра аԥҵараҿы раԥхьатәи ԥышәаны иҟан. Уаанӡа Заатәи адинастиа иаҵанакуаз ақалақьқәа ирыздыруамызт ас еиԥш иҟаз аҳратә мчхара. Хаҭала усҟан ауп ианышьҭаҵаз ԥхьаҟатәи месопотамиатәи аҳәынҭқаррақәа – Шумеро-Аккадтәи аҳреи, Вавилониеи, Ассириеи рполитикатә системақәа руасхыр. Урҭ раԥхьатәи ашьаҿақәа рыҟаҵара даара иуадаҩын. Избанзар мҽхакы ҭбаала лассы-лассы имҩаԥысуаз ақәгыларақәеи, асепараттәреи, аҳҭынратә чарҳәарақәеи рышҟа икылызгоз атрадициатә институтқәеи аелита аӷьыратә хәҭеи рҿагыларақәа ириааитәын.

Аҳәынҭқарра ашьақәгылара ианаҿыз аамҭазы Саргон ихымҩаԥгашьеи уи иусқәа ажәлар ишрыдыркылози умбарц залшомызт, аха аҵыхәтәаны уи имчра аԥсыҽхара иалагеит. Аҳ имчра ҵәатәы шьаҟаны иаҵагылан зеиҿкаара хацыркыз амаҵзуратә аристократиа, иара убас шәагаала акрызҵазкуаз (40-50% иҟаз) аҳ иитәыз адгьылтә фонд.

Раԥхьа аҳцәа рхы иадырхәон шумертәи агегемонцәа еизгоу ртитулатура – «Атәыла алугаль (аҳ), убас «Киш алугаль» (аккад. «арымӡаа раҳ), урҭ Саргон ирыциҵеит – «Аккаде аҳ» ҳәа иҿыцу атитул. Атитулқәа реизга ԥсахра змамыз акакәны иҟамызт; ишдыру еиԥш, Римуш ианиаамҭаз «Атәыла алугаль» ҳәа атитул мап ацәикит, Нарам-Суен иакәзар, «Адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа иҿыцыз, аха зегь зымҽхазкуаз атитул идкыланы, атрадициатә титулқәа зегьы наҟ иаԥихит (38).

Аныхаԥааҩцәа рыбӷа рымазарц рҭахны, Саргонидаа ҷыдала ирхылаԥшуан, ирыдгылон еиуеиԥшым акультқәа, еиҳаракгьы Аб (Аккаде анцәа), Забаба (Киш анцәа), иара убас Енлиль анцәа (Ниппур иҟан аԥшьаҭыԥ хада). Мҽхакы ҭбаала ицон аргыларақәа, аныхабаақәа ирырҭон аҳамҭа беиақәа, аха аккадтәи аҳцәа рымҽыӷра, урҭ гәымбылџьбарала рхымҩаԥгашьа акыр иархьшәашәон аныхаԥаареи дареи реизыҟазаашьа.

Аккаде заатәи анапхгаҩцәа рҿгьы зны-зынла, официалла акәымкәа, ажәытәӡатәи афырхацәа реиԥш, аҳаҭырқәҵара ҷыдала ахархәара аман. Аха уи аганахьала акрызҵазкуаз ашьаҿақәа ҟаиҵеит Нарам-Суен. Уи иалаигалеит «Аккаде анцәа» ҳәа атитул ҿыц, иара ихьӡ аҿаԥхьа анцәахәтәы детерминатив ықәиргылон. Аха уи аганахьала Мысра еиԥшымкәа, Месопотамиа анцәатәра аҳратә мчра ахаҭа иаҟазшьаӡамызт: хадацәак рҽынцәартәуан, егьырҭ – уи мап ацәыркуан. Аҳ иара убас адинхаҵаратә культ хадас даман, уи инапаҵаҟа иҟаз ақалақьқәа рҿы илшон Иреиҳаӡоу аныхаԥааҩцәа раҭара. Уи иаҷыдангьы, ититулатура нагӡа иалан акрызҵазкуа анцәахәқәа ркультқәа ирыдҳәалаз аныхаԥааратә хьӡқәа – Абы, Анума, Еллиль, Еа, Астар (Иштар), Анунит.

Анапхгараҭаратә система

Атәыла шан аҵакырадгьылтә цуҭақәеи, мамзаргьы аномқәеи – шумертәи ақалақьқәа рышьҭрамдақәа рыла. Урҭ ирхагылан Саргон ихаан аахыс иарҭоз, енси, мамзаргьы шаган (ахаҭыԥантәи) ҳәа атитулқәа змаз Аккада аԥацәа (даҽакала иуҳәозар, атәылауаа)» (36). Еиҳарак урҭ зышьҭра ҳаракымыз, лагаштәи аенси Лугальушумгаль иеиԥш, аҳ иџьшьарала амаҵура зауз, убри аҟынтәи уи дзықәгәыӷуаз ауаа ракәын. Аха аҭыԥан хадара руан, аҳ аамсҭашәала изыҟаз ажәытәтәи аномтә династиақәа рхаҭарнакцәагьы. Аханатә Киш автономиатә зинқәагьы аман, избанзар уа амчраҿы иаанханы иҟан иара IV адинастиа (49), аха Римуши, мамзаргьы Маништуши раҳраан уи автономиа аԥыхын. Официалла аҳәынҭқарра иалаҵамыз, аха политикала уи иахьыԥшыз (Елам еиԥш иҟаз) адгьылҵакырақәа рхылаԥшразы, урҭ рхадацәа рааигәара иҟан ҷыдала ацҳаражәҳәаҩ ихаҭыԥуаҩцәа – суккаль ҳәа изышьҭаз.

Шьҭралатәи аристократиа рҳәатәы иацныҟәо иҟазарц азы, Саргон урҭ рхаҭарнакцәа аҳҭны қалақь ашҟа ииаганы аҭыԥқәа риҭон. Нарам-Суен урҭ аҭыԥқәа иԥацәеи иҭахцәеи ирыҭо, ас еиԥш иҟаз аиҿкаашьа аԥсахра иҽазишәеит. Уи иаҷыдангьы, иԥҳацәа акрызҵазкуа аномтә нцәахәқәа рныхабаақәа рҿы иреиҳаӡоу ачын змоу ныҳаԥааҩцәаны иқәиргылон.

Атәылаҿы аҭагылазаашьа акырӡа иҭышәынтәаламызт, аныхаԥаареи ҭауади-аамсҭеи даарак иргәаԥхомызт аҳцәа имҩаԥыргоз аполитика, араҟа еснагь иӷәӷәан аҳәынҭқарра алҵратә хырхарақәа. Ари аҳра аҭоурых зегьы аккадтәи аҳцәа еснагь ирҿагылазар акәын ртәылаҿы лассы-лассы хыԥхьаӡара рацәала ихәыҵҟьоз ақәгыларақәа.

Ар

Саргон имҩаԥигеит Месопотамиазы зынӡаск иҿыцыз арратә реформа. Уи акыр ихьанҭаз шумертәи атрадициатә цәаҳәа (афаланга) иԥсахит зхыԥхьаӡара рацәаз, иласыз, еилаҩҩы иҟоу аршьаҟа рыла. Инарҭбанны ахархәара роуит, Шумер зхаҭабзиара ҳараку амҿымаҭәахәы ахьмаҷыз иахҟьаны, уаанӡа шамахамзар иуԥымлоз ахыцеибашьцәа.

Ар еиқәдыршәон ардыԥхьалатә шьаҭала, уи иалнаршон шумертәи афалангақәа ирҿагылоз аруаа рхыԥхьаӡара аррацәареи, алҵшәа бзиа рыманы реибашьреи (50). Аҳәынҭқарра анышьақәгылоз аамҭазы ар хатәгәаԥхаралатәызар ҟаларын, анаҩс дҵала арра маҵзурахьы ирыԥхьо иалагеит, аха иара убасгьы иҟан апрофессионалтә еибашьцәагьы. Саргон ихьӡала иҟоу нҵамҭак аҿы иануп «есымша уи иҿаԥхьа ача рфоит 5400-ҩык» ҳәа.

Аккадаа рыр еихшан ахыцеибашьҩцәеи, аԥсеибашьҩцәеи, иара убас аԥсеихакҩцәа ргәыԥқәеи ҳәа. Урҭ рызегьы ирымаз жәыларатә бџьар хкык акәын. Ахыхьчаразы рхы иадырхәоз абҩатә хҵәырԥса кәылӡхылԥақәа мацара ракәын. Аккадтәи аибашьцәа реилаҳәашьагьы марианы иҟан. Еиҳарак урҭ рырмаҭәа злеиқәыршәаз иауз аба цәаҳәаки иласыз маҟаки рыла акәын. Абатә цәаҳәа азганк рыбӷа иқәдыршәуан. Аҳ имаҭәа ируаа ртәы излеиԥшымыз аихдамаҟеи, асандалеимаақәеи, мамзаргьы аба еизада ацынхәрас ачыхәтәи мацара рыла акәын (4).

Иҿыцны еиҿкааз аруаа рыцырхырааны аккадтәи аҳцәа ирылшеит хаз-хазы иҟаз Месопотамиатәи аҳәынҭқаррақәа реидҵара адагьы, ргәыларатәи аҵакырадгьылқәа рыхәҭак ирымпыҵакыз адгьылқәа рыдҵара, иара уи алагьы уаанӡа иҟаз атәылақәа зегь иреиҳау аҳәынҭқарра ду аԥҵара.

Ашәахтәқәа

Аҭҵааҩцәа аӡәырҩы ргәаанагарала, Аккад иҟаӡамызт аҳәынҭқарратә ҩаӡара змоу инагӡоу ашәахтәқәҵаратә система. Иҟалап, уаанӡатәи аамҭақәа раан ишыҟарҵоз еиԥш, аныхабаақәа рҭахрақәа егьи рзы уҳәа ирызкны еиуеиԥшым изакәаным ашәахтәқәа рылырхуазар. Еиҳа ихьшәаны иҩу аҭоурыхтә-дидактикатә поемақәа руак аҿы иаҳәо агәра угозар, Саргон иаамҭа аахыс анесии ашаганцәеи зегьы есымза, иара убас Ашықәс Ҿыц азгьы инаргалар акәын акәырбантә ҳамҭақәа. Уи иҷыдоу шәахтә форманы уахәаԥшыргьы алшоит. (36).

Уи иаҷыдангьы, заатәи адинастиатә аамҭа инаркны иҟан еиуеиԥшым ауаажәларратә усурақәа, хадаратәла аргылареи аирригациатә аҳеи рганахьала. Иубартә иҟоуп, ус еиԥш иҟоу аҟәада хыхратә усурақәа еиқәханы иҟан Аккадтәи аҳәынҭқарра ахаангьы (51).

Аҳҭнықалақь

Аҳәынҭқарра аҳҭны қалақь – Аккаде (шумер. Агаде) зықәшәаз арбгара ду, иахҟьазар ҟалап уи ахыжәжәарақәа иахьа уажәраанӡагьы иахьырзымыԥшаац [52].

Ари Аккад аҳҭны қалақь азы иҟоу адыррақәа зегьы ахьынтәаагоу - уи ақалақь иазку гәалашәарақәак зну аҩыратә хыҵхырҭақәа рҟнытә ауп. Зегь раԥхьаӡагьы, уи ақалақь Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадахь, агәаанагара шыҟоу ала – Сиппар аном аҿы ауп. Уи иаҷыдангьы, ари ақалақь – баӷәазан. Ажәытәӡатәи атекстқәа рҿы иргәаладыршәоит Аккад абаӷәаза иаадгылоз аӷбақәа (53), ус анакәха ақалақь аӡиас аҿықә, мамзаргьы ҷыдала ижыз аҭҳәаа ду ахықә ихгылан. Идыруп иара убасгьы, Аккад анцәа Абы имҵахырхәара иацентрны ишыҟаз.

Аекономика

Ақыҭа нхамҩеи адгьылтә еизыҟазаашьақәеи

Анкьа еиԥш, ари аҳәынҭқаррагьы економикатә шьаҭас иамаз ақыҭа нхамҩа акәын. Зегь иреиҳау ахашәалахәы рызҭоз, Ҵаҟатәи Месопотамиа инхоз ауаа рнапы злакыз, арԥсаҳәагатә хархәарарала адгьыл ақәаарыхра акәын. Уи аамҭазы Аҩада - адгьылақәаарыхра еиҳарак ӡықәҭәарада иаҿын. Арԥсаҳәара (аирригациа) аус аҿы аӡы - ииашаны аихшара иазкны, иара убас аизгарҭа арҭәразы иазԥхьагәаҭан комплексла аусмҩаԥгатәқәа рацәаны. Уи иаҷыдангьы, аӡиасқәа ӷәӷәала ианхыҵуаз, насгьы аӡхыҵрақәа заа иазгәаҭаны, раԥырҟәҟәааразы аус рацәа аҭахын. Аирригациатә система еиқәзыршәаз ашумерцәа роуп. Уи, инықәырԥшшәа иуҳәозар, абасшәа иҟан [54].

Аӡиасқәа Евфрати Тигри аԥсабаратә махәҭақәа, аӡҟәыҵәақәа хыԥхьаӡара рацәала ирыман; урҭ зегьы иреиҳаз ракәын Евфрат аӡҟәыҵәақәа Ирнинеи Итурунгали, иара убас Тигр ҵаҟатәи аиасра ҳәа иԥхьаӡаз аканал – И-Нинагена. Ԥсабаралатәи аӡы артериақәа рҟнытә иган ауаҩы инапала иҟаҵаз аӡышьҭрақәа. Урҭ зегьы иреиҳақәаз – ирымҩахадақәаз – раура акры ыҟан, еиқәыршәан еснагьтәи аӡыхкырақәа реиқәҳәаларақәа рыла. Урҭ рҿы лассы-лассы идыргылон ақалақь дуқәа – аномқәа рцентрқәа, дара рхаҭақәагьы иҷыдоу ахьӡқәа рыман - Арахту, Апкаллату, Ме-Энлила уҳәа егьырҭгьы. Иара уи аканал хадақәа рҟнытәгьы ииаган еиҳа иссақәаз. Ааԥынтәи аӡлеира аан аӡы аизгаразы рхы иадырхәон иҷыдоу аӡҭарчқәа.

Адгьыл аҿы еиҳаракгьы ақьар акәын иларҵоз. Ача шамахамзар иларҵомызт, ирласны иахьҵәуаз азы. Азеиҭынтә (амасхәатә) культурақәа рахьынтәи Месопотамиа еснагь ахархәара аман асезам (акунжут). Шумери Аккадеи рҿы ихадаз баҳчатә культураны иҟан афиниктә пальма (еиҳа ииашаны иуҳәозар, ицырку афиник). Месопотамиа аҩада ашәыртә ҵлақәа рааӡаразы аԥсабаратә ҭагылазаашьа бзиа ыҟан. Уи иаҷыдангьы, ауҭраҭыхтә культурақәа рааӡара аларҵәан – аџьымшьы, асалаҭ уҳәа егьырҭгьы.

Акраҵанакуан ицхыраагӡаны иҟаз арахәааӡарагьы. Ирааӡон ашьамаҟеи аԥсасеи. Аԥсаса рҟнытә еиҳарак аџьмақәеи ауасақәеи. Ацәаӷәараан зны-зынла иҵаркуан аонагрқәа. Ақыҭанхамҩаҿы акрызҵазкуаз акәны иҟан аԥсыӡкрагьы.

Заатәи адинастиатә аамҭа иадкыланы уахәаԥшуазар, аккадтәи аамҭа иаҵанакуа адгьылтә зыҟазаашьа ирызку адыррақәа еиҳа имаҷуп. Урҭ аамҭақәа рзы анхамҩатә еиҿкаашьа зегь реиҳа излеиԥшым ҳәа иԥхьаӡоу аккадтәи аамҭазы анхамҩа еиҳа идинтәым, ауаажәларратә ҟазшьа ахьамаз ауп (55). Агәаанагара ыҟоуп, Заатәи адинастиатә аамҭа иазҷыдаҟазшьаны иҟаз ауахәаматә дгьылмпыҵакра ароль алаҟәра хаҭала Аккадтәи аҳәынҭқарра аԥҵара иадҳәалоуп ҳәа (55). Иубарҭоуп, адгьыл ацуҭатәии аҳәынҭқарратәии (аҳтәи ауахәаматәи) ҳәа ишшаз. Актәи «дома» ҳәа изышьҭаз ('шумер. э, аккад. би́тум) апатриархалтә ҭаацәарацәала иҟаз ацуҭақәа иртәын (56); аҩбатәи - формалтә ҳасабла аҭыԥантәи анцәа (анцәақәа) ирызкын, аха уи зтәыҵәҟьаз, бжьаҟазацәак раҳасабала, уи зымпыҵакыз, еиҿызкаауаз аҳратә-уахәаматә хадара акәын.

Аҳәынҭқарратә дгьыл зегьы иреиҳаӡоу мпыҵакҩыс иамаз, уи ифонд аизырҳаразы ихаҭа дара урҭ «адомцәа» рҿы иааихәар акәын (50). Ас еиԥш иҟаз еидкыланы адгьыл аахәара қәыӷәӷәарала ахә марианы имҩаԥыргозаргьы ҟалон, аха ус егьа иҟазаргьы, уи рхы иархәаны аккадтәи аҳцәа иаԥырҵеит афонд ду. Еиқәханы иаанхеит адгьыл аҿыхԥса атәы зҳәо аршаҳаҭгақәа. Акомпенсациа ахырыԥхьаӡалон 1 гурк арыц сикльк араӡны (60) ҳәа ишьақәыргылаз ахәԥса аҿы ику дгьылк аҟнытә 31/3 гур арыц [58].

Аҳтә-аныхабаатә дгьыл ҟәша-ҟәшала еихшаны, заа еиқәышаҳаҭны, аус адуларазы еиуеиԥшым ауаа ирырҭон, зегь раԥхьаӡагьы аҳәынҭқарратә сектор аҟнытә (61).

Анапҟазареи ахәаахәҭреи. Адәныҟатәи аимадарақәа.

Аккад, иара аԥхьа иҟаз аамҭақәа рҟнытә шьҭрала иазаанхеит еиуеиԥшым анапҟазарақәа ртехнологиақәа. Араҟа аҿиара аман акыцӡратә наплакы, аметаллургиатә ааглыхра, ахаҳә аҭаԥҟара, абасра, аӷбаҟаҵара уҳәа ирацәаны егьырҭгьы. Аха хәы змоу акыр маҭәахәы рыҟаҵаразы Месопотамиа иҟамыз, мамзаргьы шамахамзар иуԥымлоз аматериалқәа рацәаны ирҭахын. Убри азы акрызҵазкуа аҭыԥ ду ааннакылон жәларбжьаратәи ахәҳахәҭра [62].

Ажәытәӡатәи аамҭазы, ишаԥу еиԥш, аҳәҳахәҭра бартер ҳасабла акәын ишыҟаз, анаҩс хәыҷы-хәыҷла аԥара ашьашәалақәа цәырҵуа ишалагазгьы; Месопотамиа азы ус еиԥш иҟаз зыхә цәгьоу аметалл, зегь раԥхьаӡагьы, араӡны акәын. Атәылаҿы ача – ихадоу беиаран. Уи қәҿиарала агәыларатәи аҳәынҭқаррақәа ираадырхәон. (63). Ацынхәрас ироуан ирҭахыз амаҭәахәқәа. Урҭ анализ рзурала иалыршахоит иахьынтәаагоу ашьақәыргылара. Убас, Елами Мрагыларатәи адгьылбжьарамшыни рҟынтәи Аккад иаиуан зхаҭабзиара ҳаракыз аргыларатә бна. Маганынтә иааргон ацха. Аҿиара аман абжьацәажәаратә хәҳахәҭра. Заатәи адинастиа аамҭазгьы ирдыруан Ацентртә Азиа (Бадахшан) ишыҟаз алазуритҵхырҭа, уахь ицоз амҩа Елам иалганы иган. Саргонидаа «атәыла еиқәаҵәа» ҳәа изышьҭаз - Мелуххеи дареи аимадара бзиақәа рыман. Уаантәи Дельмун абжьаҟазарала, иааргон асердолики ахьи. Инд акаршәратәи ацивилизациеи дареи реимадарақәа мҩаԥысуан амшын ала, аха иара убас адгьылтә мҩақәагьы ыҟазар алшон [64]. Ажрақәа раан аккадтәи аамҭа акультуратә ҿыгҳараҿы ирыԥшааит хыԥхьаӡара рацәала Инд акаршәра аҩырала ианҵаз ацилиндрқәа.

Аха иара ус шакәугьы, аккадтәи аамҭазы иубаратәы иҟоуп алазурити акалеии (олово) шырзымхоз[65]. Акалеи азымхара иахҟьаны илаҟәхон аџьаз ахаҭабзиара (65).

Ишдыру еиԥш, жәларбжьаратәи ахәҳахәҭра ҳәынҭқарратә усын. Заатәи адинастиатә аамҭазгьы еибырҭон аҭамкарцәа ҳәа изышьҭаз ҷыдалатәи агентцәа. Аха ацивилизациа ааглыхратә мчы азхомызт ирымаз амазара ала рҭахрақәа зегьы рынагӡара. Усҟан уи агәыларатә ҵакырадгьылқәа рырҳәразы, мамзаргьы рнапаҿы иааганы, рҳәынҭқарра алаҵаразы ирықәлон.

Саргон илиршаз аҳәынҭқарра аҳәаақәа рырҭбаара, иара убас атәыла зегьы азы иакыз амзари, ашәага-загареи акапанреи рсистема алагалара - ахәҳахҭра ашьҭыкакаҷра ашҟа икылнагеит. Анаҩс Саргон ихьӡ иадырҳәалон амҩақәа рсистемеи, иара убас «псевдоитинерариа» ҳәа изышьҭаз - аобластқәеи ақалақьқәеи ирыбжьаз азгәаҭаны, рсиеи раԥҵара -[53].

Ауаажәларра

Аккадтәи ауаажәларра реилазаашьа иазкны иҟоу адыррақәа даара имаҷуп. Убри азы аҵарауаа ирылшо азеиԥштә лкаақәа рыҟаҵара ауп.

Месопотамиа аккадтәи аамҭақәа рзы ихадоу уаажәларратә еилазаараны иҟаз шумер бызшәала ҟе(е), аккад бызшәала битум (bītum) ҳәа изышьҭаз - «дом» акәын. Дом - реалла иҟаз, мамзаргьы имифтәыз ирзеиԥшыз абацәа рабацәа (азхылҵ) дызмаз, еиҭахцәаз аҭаацәа рацәа иргәыԥын, мамзаргьы шьҭран. Дом ахаҿы игылаз аҭаацәара раб – апатриарх иакәын. Уи иеиҵбацәа рзыҟазаашьа аганахьала амчра иман, дызқәиҭыз рацәан. Аҭаацәа рхадацәа аҭыԥантәи асоветқәа русура иалахәын, урҭ рахьынтәи еиҳа ҳаҭыр зқәыз адомцәа рхаҭарнакцәа ашьҭратә ҭауади-аамсҭеи ракәын (51). Ашьҭратә ҭауади-аамсҭеи рыдагьы иҟан амаҵзуратә ҭауади-аамсҭеи (аристократиа). Бжеиҳан уи иаҵанакуаз, змаҵуратә ҭыԥ аҳ ибзоурала изауз, зышьҭра думыз ракәын. Урҭ аккадтәи адинастиа ҵыргәас иаман. Ажәытәӡатәи Месопотамиа аҟны акрызҵазкуа аҭыԥ ҷыда ааннакылон аныхаԥаара. Раԥхьаӡа уи зыдҳәалаз аном аҿы ҭауади-аамсҭеи ракәзар, уажәшьҭа аҳәынҭқарра анапаҵаҟа иҟалоит. Аныхаԥаара ӷәӷәала иадҳәалаз (зны-зынлагьы иара иахәҭакны иҟаз) акакәын аныхабаатә (ауахәаматә) хадара – еиуеиԥшым хкыла аҳасаббаҩцәа, ахҩылааҩцәа (аписарцәа), архивусзуҩцәа уҳәа егьырҭгьы. Урҭ ԥхықәрас ирыман аҳтә—ныхабаатә нхамҩа хадара азура, аусурақәа реиҿкаара, аресурсқәа реихшара, дасу рыфатә хәҭаа рызшара уҳәа иҵегьы.

Аҳәынҭқарра иқәынхоз ауааԥсыра хадаратәла адом ахадацәа рнапаҵаҟа иҟаз абжьаратә цуҭақәа ракәын. Иара убас иҟан инарҭбаау ашумертә термин гуруш ҳәа иазгәаҭаз аҳтә-ныхабаатә нхамҩаҿы аус зуаз аџьатә персонал (39). Аккадтәи аамҭазы урҭ рҭагылазаашьа акыр иуадаҩхоит: анкьа ишьақәыргылоу арыцтә хәҭа азы ирырҭозҭгьы иҳәаақәҵоу дгьыл хәҭак, уажәшьҭа урҭ рыфатә хәҭаазы аус рулар акәын, уи аҟнытә русуратә мшы аиҳабыра иахьынӡарҭаху еиҵырхыр алшон.

Ҵыхәаԥҵәара рымамкәа ицоз аибашьрақәа ирыхҟьаны аккадтәи аамҭазы атәцәа рхыԥхьаӡара акыр иазҳауеит (шумер. эред, нгеме, аккад. ва́рдум), аха иара убасҟангьы урҭ рхыԥхьаӡара даараӡа имаҷын (39) (66).

Аккад, Ажәытәтәи Мрагылара иаҵанакуа егьырҭ аҳәынҭқаррақәа акыр реиԥш, инагӡаны атәратә шьақәгылашьа змаз ҳәынҭқарран ҳәа азуҳәартә иҟаӡам. Ихадоу аарыхыҩцәаны иҟаз атәцәа ракәмызт, урҭ – ацуҭа уааи аҳтә-уахәаматә нхамҩа аусзуҩцәеи ракәын. Еиҳа маҷ аларҵәара змаз атәыҳәсақәа – нгеме - русура акәын. Атәцәа-ахацәа (еред) рхамаԥышәара иахҟьаны, насгьы заатәи ауаажәларра урҭ рҳәатәы иацныҟәартә еиԥш рыҟаҵара рымч ахьақәымхоз азы, уарла-шәарла рхы иадырхәон. Аҭҵаарақәа ишаҳдырбо ала, Аккада атәра апатриархалтә ҟазшьа аман: амаҵуцәа аҭаацәа анхамҩаҿы ирыцхраауан, аха ара, Ажәытәӡатәи Рим ишыҟаз еиԥш, атәцәа рџьа мацарала акәмызт рхы шныҟәыргоз (39). Атәцәа реиҳарак хылҵшьҭрала месопотамиатәқәан (урҭ рыхьӡқәа уи азы шаҳаҭра руеит), зыԥсҭазааратә ҭагылазаашьа уадаҩхаз, аха атәыла иашьагәыҭ уааз ракәын (67). Атәцәа егьырҭ атәылауаа еиҩдыраашьас ирымаз рыхцәы арҟәыдышьала акәын (39).

Акультура

Аккадтәи аамҭазы акультуреи аҟазареи рҿы ихадоу мотивны иҟаз афырхаҵаратә идеиа акәын. Уи зны амчра аанкыланы, арымӡаа еизганы еибашьра ргара зылшаз, Аҩӡыбжьара адгьылқәа еидызҵаз, хара иҟоу адгьылқәагьы зымпыҵазхалаз (Саргон Ажәытәтәи, Нарам-Суен) ракәын. Даҽазныхгьы зышьҭра лаҟәыз, аха имчи, илшареи, аибашьраҿы иааирԥшыз агәымшәареи ирыбзоураны, аҳ ихаигалаз уаҩын. Абасала, аҟазараҿы аккадаа, уаанӡатәи аамҭазы ашумерцәа раасҭа, ауаҩы ихаҭара аҵак ду арҭон (68).

Архитектура

Аккадтәи аамҭазы архитектура аҿиара аман, аԥыҳәҳәақәа (апилиастрқәа) реиҭныԥсахлареи, аҭӡамцқәа ииааланы реиҟәшареи, иԥсабаратәым ахәқәа рҿы аныхабаақәа рыргылареи уҳәа реиԥш иҟоу, месопотамиатәи архитектура атрадициатә хархәашьақәа еиқәырхо иаазгоз азеиԥштә хырхарҭақәа рымҩала.

Аккадтәи аҳцәа активла имҩаԥыргон аргыларатә усқәа. Урҭ ирҿыцны идыргылон аныхабаақәеи,

Малоуен иааирԥшыз Нарам-Суен ихан, ҵаҟатәи аладатәи ахәҭа

аԥшьаҭыԥқәеи, ахьыҵәцарақәеи абаашқәеи. Аха урҭ аккадтәи аргыларақәа рышьҭақәа рҟнытә ҳара ҳхаанынӡа иаанхаз даара имаҷуп. Уи, зегь раԥхьаӡагьы, изыхҟьаз Аккад анхыбгала ашьҭахь иҟаз анархьиа ауп, иҩбахаз, Ура 3-тәи идинастиа аҳцәа имҩаԥыргоз аполитика ауп. Урҭ ирыбгаз ажәытәӡатәи аныхабаақәеи азиккуратқәеи анеиҭашьақәдыргылоз, хықәкыла иқәырхуан Аккадтәи аамҭа иатәыз аусумҭақәа шаҳаҭра рзызуаз зегьы (69). 1899-1900 шықәсқәа рзы Г.Ф.Гилпрехт иԥшааит Ура 3-тәи идинастиа аамҭа иатәыз азиккурат аҵаҟа иҟаз Саргон Аккадтәи Ниппура ишьҭаиҵаз азиккурат ауасхыр.

Аскульптура

Даараӡа имаҷуп ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы иааз аккадтәи аскульптурақәа. Зегь реиҳа еицырдыруа ируакуп – аџьаз иалхыу аккадтәи ахада ихы, аҳаҭәара, иара убас Маништушу иқьашана еиқәаҵәа.

Ниневиа, Иштар аныхабаа ахыжәжәарақәа рҿы Мақс Меллоуен иԥшааит аккадтәи аҳ иҳаҭәара ахы. Меллоуен ишҳәаақәиҵаз ала, ари аҳаҭәара иаанарԥшуа, аныхабаа аԥызҵаз ҳәа ирыԥхьаӡо Саргон Аккадтәи иԥа Маништушу идҵала иҟаҵаз иара Саргон Аккадтәи исахьа ауп. Иааизакны иуҳәозар, аккадтәи аскульпторцәа рҟазара еиҳа ареалтәра аҵан, урҭ раԥхьа иҟаз ашумерцәа ртәы аасҭа. Саргон араҟа даарԥшуп «акәылӡхылԥа-сабрада» ихаҵаны, аԥаҵа иҿаны, ижакьа ҩыџьара еиҩшаны. Иблақәа рцынхәрас зыхә цәгьоу ахаҳәқәа ҭаҵаны иҟан. Урҭ руак анҭыргоз аҳаҭәара ахаҭа ааха арҭеит. Ҳаамҭазы ари аԥшаамҭа Ирактәи амилаҭтә музеи аҿы иҟоуп (72).

Маништушу иқьашана рыԥшааит Суза имҩаԥыргоз ажрақәа раан. Ари аҳ иҳаҭәара атәы ҳҳәозар, уи хыхьтәи ахәҭа аԥхасҭа аман; уи аҿы Маништушу дгыланы, ишьапаҟынӡа инеиртә иау амаҭәа ишәҵаны даарԥшуп.

Аккадатәи архитектура аҿырԥштәқәа рҟнытә еиҳа еиӷьны еиқәхаз ируакуп Мақс Маллоуен Тель-Браке ииԥшааз ахыбра. Уи ахыбра аҟнытә еиқәханы иаанхаз ауасхыр заҵәык ауп, уи ахан ҳәа ахьӡҵан. Аха, иҟалап, уи Аккадеи Азиа хәыҷи иқәынхоз ауааԥсыреи рыбжьара имҩаԥысуаз ахәҳахәҭра ахьчаразы иргылаз ахырӷәӷәарҭа (афорпост) акәзаргьы. Нарам-Син иаҳразы иргылан ҳәа ирыԥхьаӡаз ари «Ахан» ԥшьырқцан аплан аҿы, аганқәа нацҵаны 100 метрак рҟынӡа иҟан. Адәахьтәи аҭӡамцқәа даара ишәпан. Аҩныҵҟа иҟан хыԥхьаӡара рацәала аҵәахырҭатә уадақәеи аҩныҵҟатәи ашҭа хыҷқәеи. Ари ахырӷәӷәарҭа рыбган, иқәхын Аккада анеилаҳа ашьҭахь иҟаз абылра ду аан. [70].

Ажәытәӡатәи ақалақь Ешнунн аҿы ирыԥшааит аккадтәи аамҭа иаҵанакуа ахатәы ҩнқәеи агәаратә ҭӡамцқәеи руасхырқәа рацәаны (70), иара убас Аҩадатәи Ахан зыхьӡыз аҩны ду ахыбра. Уи ахыбра шьақәгылан х-хәҭа дуқәак рыла. Аладатәи ахәҭаҿы иҟан ауада хәыҷқәа рыла икәыршаз аҩныҵҟатәи ашҭа хәыҷы. Уаҟа иԥшааз асаркьақәеи, еиуеиԥшым аҳәса рҽырԥшӡагатә маҭәарқәеи агәра удыргоит уи ахәҭа аҳәса ирынхарҭаны ишыҟаз ала. Ахыбра агәҭатәи ахәҭаҿы иҟан еиԥшьны иҟаҵаз анхарҭақәеи асасааирҭатә уадақәеи. Аҩадатәи аган аҿы ишыҟаз убоит амаҵзуратә уадақәеи аҩналарҭа хада ашҟа иназгоз ашҭа хәыҷқәа рсистемеи. Мрагыларатәи ахәҭаҿы иҟан иблыз ақьырмыт иалхны иҟаҵаз, ахыбра аҳәаа иҭыҵуаз аӡышьҭрақәа ҟаҵаны измаз атуалеттә уада хәыҷқәа. Леонард Вулли Ура иҭиҵааит 400 рҟынӡа аккадтәи аԥсыжырҭақәа (71).

Абызшәеи аҩыреи

Аккад ҳәынҭқарраҿы ҩ-бызшәак ахархәара рыман: ашумертәии аккадтәии абызшәақәа аҩбагьы рҵакы ҳаракын. Уи аамҭазтәи ашумертә бызшәа аҿиара - аиасратә етап иҭагылан. Уи аҵак ду аман анцәа имҵаныҳәареи, алитературеи, аныхабаатә ҳасабырбеи рбызшәак аҳасабала. Аха иара убри аамҭазгьы, зхатә ҷыдарақәа змаз аполитикатә ҭагылазаашьеи ари абызшәа ауадаҩреи иахҟьаны, аккад бызшәа еиҳа-еиҳа иалаҵәон Ҵаҟатәи Месопотамиа иқәынхоз ауааԥсыра ркультуреи рыбзазареи. Уи аларҵәара аман ажәытә аккадтәи диалектк аҳасабала, хадаратәлагьы ахархәара аиуит аусмҩаԥгараҿы.

Арҭ абызшәақәа рыҩбагьы рхы иадырхәон асалҩыратә ажәала-ацыратә дыргақәа рсистема (асалҩыра). Аҩыраҿы зегь реиҳа ахархәара змаз материалны иҟан анышәаԥшь, уи иалхны иҟарҵон аписарцәа иҷыдоу мыругала адыргақәа зҭарҵоз, ихыгьежьааӡа иҟаз аҭаӡҩыра хәыҷқәа. Аккадтәи аҳәынҭқарра аныҟаз аамҭазы ауп ихыгьежьаау аҭаӡҩыра хәыҷқәа рҟынтәи акәакьҭаиашатә ҭаӡҩырахь ианыиасыз (55). Анаҩс аҭаӡҩыра хәыҷқәа андырбалакь ашәҟәгьы хиахон. Аккадтәи аҳәынҭқарра аныҟаз аамҭазы хыхьынтәи ҵаҟа иҩуан. Шумертәи анапҩымҭақәа рақәҭыхраҿы, адыргақәа макьаназы архаикатә ҟазшьа рыман. Ацәаҳәақәақәа хагәҵәылатәи цәаҳәала еиҩыршон. Анҵа дузар, ииаалоу ацәаҳәақәа рыла, каҭ-каҭла еиҩыршон. Лассы-лассы ажәа аморфологиатә форма инагӡаҵәҟьаны ианырҵаӡомызт, ахархәара рыман алогограммақәа, адетерминативқәа уҳәа убас иҵегьы.

Алитература

Ихадоу сахьаркыратә бызшәас уи аамҭазы иҟан ашумертә бызшәа (75). Аккад бызшәала иҟоу уи аамҭа иаҵанакуа абаҟақәа рхыԥхьаӡара зынӡаск имаҷӡоуп. Аҭҵааҩцәа ари абызшәа ажәытә аккадтәи ҳәа иашьҭоуп (55). Литературатә рҿиамҭақәак Саргон Аккадтәи иԥҳа, Ура Иреиҳаӡоу аныхаԥааҩ Енхьедуане илтәуп ҳәа иԥхьаӡоуп (76). Уи лырҿиамҭақәа «Анцәарҭыԥҳа Инанна илызку аныҳәашәа» ҳәа ирышьҭан. Ҳара ҳҟынӡа иааӡеит урҭ агимнқәа ԥыҭк рфрагментқәа зну 100 рҟынӡа аҭаӡҩыра хәыҷқәа, аха урҭ зегьы еиҳа ихьшәоу ажәытә вавилонтәи аамҭа иаҵанакуа асиаҿы ауп иахьыҟоу. Урҭ ахархәара рыман ахҩылааратә школқәа рҿы, уи, ҳәарада, иаанагоз аларҵәара бзиа рыман ҳәа ауп.

Адинхаҵара

Ихадоу астатиа: Ашумертә-аккадтә мифологиа

Аҵарауаа иҟарҵаз аҭҵарақәа алшара ҳарҭоит, аккадцәа зхылҵыз – мрагыларатәи асемитцәа – еиуеиԥшым анцәақәа, хаз игоу ацуҭақәа рынцәахәқәа ирымҵаныҳәон ҳәа алкаа аҟаҵара. Аха убри аамҭазы асемитцәа жәытә-натә аахыс анцәақәа ахатәы хьӡқәа рыҭара рҽацәырыхьчон. Абиԥараҿы, ма цуҭа цыԥхьаӡа дасу рынцәа-рхылаԥшхәы «Мычра злоу» - ба,ал мамзаргьы бел ҳәа ирышьҭан, анцәарҭыԥха-рхылаԥшхәы «анцәарҭыԥҳа» - астар ма иштар ҳәа (аладатәи асемитцәа рҿы иштар ҳәа изышьҭаз ахацәа рынцәахәы шиакәызгьы).

Аккадтәи аҳра анаԥҵаз аамҭазы асемитцәа рынцәақәа шумертәи амифологиа ианрааланы иҟан. Бел ҳәа изырҳәон иреиҳаӡоу анцәа, усҟан ус иҟаз Енлиль иакәын (анаҩс – Мардук); Иштар ҳәа рзырҳәо иалагеит шамахамзар анцәарҭыԥҳацәа зегьы.

Аиԥштәра иаҷыдангьы, иара убас имҩаԥысуан итрадициатәыз шумертәи анцәақәа рыхьӡқәа семит ҟазшьала рыԥсахра. Убас, иреиҳаӡоу шумертәи анцәа Енлиль аккад бызшәала Еллиль ихьӡын; анцәарҭыԥҳа Инаана шамахамзар Иштар ҳәа ларҳәон, амра анцәа Уту – Шамаш, амза иахаҭараз Нанна (Зуен) – Суен (Син), Енки – Хаиа (Еа), Ишкур – Адад уҳәа убас егьырҭгьы.

Арҭ аҩ-культурак рҿы апантеон, иара убас еиуеиԥшым ахаҿсахьақәеи асиужетқәеи шамахамзар иахьеиԥшыз иабзоураны, абжьааԥны иакыу ашумертә-аккадтә мифологиа ҳәа азырҳәоит. (77).

Аккада аҭынха

Месопотамиа аҭоурых аҿы Аккад – раԥхьатәи ихадаратәу ҳәынҭқаррахеит (78). Раԥхьаӡа акәны араҟоуп аҳ адеспоттә ҟазшьа ахьааихәаз. Ихаҭа иԥсы шҭаз нцәак иеиԥш дхагаланы иаҳаҭыр рбо иахьалагаз. Иаԥҵан, анаҩс Ажәытәӡатәи Мрагылара аҳәынҭқарра дуқәа – Ура 3-тәи идинастиа Шумертә-Аккадтә аҳреи, Вавилониеи, Ассириеи шьаҭас ироуз ахадаратә система ҿыц (79).

Месопотамиа аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны иаԥҵан зтәыла егьырҭ аҳәынҭқаррақәа алазҵаз аҳәынҭқарра ду. Аккадтәи аҳцәа ирылдыршаз ампыҵахалара амҽхаки атәыла аҵакырадгьыл аҭбааҭыцәреи гәыԥҩык аҵарауаа ирылнаршеит ари аҳәынҭқарра адунеи аҿы раԥхьаӡатәи империоуп ҳәа азыԥхьаӡара (52) (80) (81).

Аҳәынҭқарра ҿыц аҿы аккад бызшәа раԥхьаӡа акәны аофициалтә бызшәак аҳасабла ахархәара аиуит. Уи ашумерцәа рсемиттәра (82), иара убас ажәлар ҿыцқәа – ававилонцәеи ассириицәеи рышьақәгылара апроцесс акыр иацхрааит. Аккад бызшәа аҳәынҭқарратә ҩаӡара аҟынӡа анеира иалнаршеит уи - ажәларқәа злеицәажәо, анаҩс - ацҳаражәҳәаратә шәҟәеимдара зламҩаԥырго бызшәак аҳасабала арӷәӷәара, уи алагьы Ажәытәӡатәи Мрагылараҿы абызшәа дуқәа ируакны аҟалара.

Аккад агәалашәара акыраамҭа иаанханы иҟан Ажәытәӡатәи Мрагылара иаҵанакуа ажәларқәа рыбжьара. Уи агәалашәара зегь реиҳа иӷәӷәаны иаанхеит ахеттцәеи ассириицәеи рыбжьара (63). Аккад - ихадароу, еизаку ҳәынҭқаррак аҳасабала иҿырԥшыгоу, еталонк иаҩызоу ҳәынҭқарраны ирыԥхьаӡон.

Азгәаҭақәа

↑ ^1,0 ^1,1 Канева И. Т. Шумерский язык / Отв. ред. И. М. Дьяконов. — 2-е изд., переработанное и дополненное. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — 240 с. — («Orientalia»). — ISBN 5-85803-302-8.
↑ Канева И. Т. Шумерский язык / Отв. ред. И. М. Дьяконов. — 2-е изд., переработанное и дополненное. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — 240 с. — («Orientalia»). — ISBN 5-85803-302-8.
↑ История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — М. : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — М. : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с.
↑ Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.
↑ ^6,0 ^6,1 George A. Babylonian and Assyrian: a history of Akkadian // Languages of Iraq, Ancient and Modern (англ.) / Postgate, J. N. (ed.). — L.: British School of Archaeology in Iraq, 2007. — P. 31—71. — ISBN 0-903472-21-0.
↑ ^7,0 ^7,1 Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.
↑ Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.
↑ ^9,0 ^9,1 Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.
↑ ^10,0 ^10,1 Ur, J. Patterns of Settlement in Sumer and Akkad // The Sumerian World / H. Crawford. P. 131—155
↑ ^11,0 ^11,1 George A. Babylonian and Assyrian: a history of Akkadian // Languages of Iraq, Ancient and Modern (англ.) / Postgate, J. N. (ed.). — L.: British School of Archaeology in Iraq, 2007. — P. 31—71. — ISBN 0-903472-21-0.
↑ Данное сообщение не имеет под собой исторической основы. Нимрод не упомянут ни в царских списках Шумера, ни в списках вавилонских и ассирийских царей, ни в каком-либо из известных клинописных документов.
↑ Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6. Крамер, 2010, с. 26—30.
↑ Тураев Б. А. История Древнего Востока. — Минск: Харвест, 2004. — 752 с. — 5000 экз. — ISBN 985-13-1472-2. Тураев, 2004, с. 33—34.
↑ Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6. Крамер, 2010, с. 33—34.
↑ Аккад // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
↑ Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6.Крамер, 2010, с. 34.
↑ Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6.Крамер, 2010, с. 359—360.
↑ История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — М. : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с. История Древнего Востока, 1983, с. 233.
↑ Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6. Крамер, 2010, с. 241.

[:0-1] 1,0 ^1,1 Канева И. Т. Шумерский язык / Отв. ред. И. М. Дьяконов. — 2-е изд., переработанное и дополненное. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — 240 с. — («Orientalia»). — ISBN 5-85803-302-8.

[2] Канева И. Т. Шумерский язык / Отв. ред. И. М. Дьяконов. — 2-е изд., переработанное и дополненное. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — 240 с. — («Orientalia»). — ISBN 5-85803-302-8.

[3] История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — М. : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с.

[:1-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — М. : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с.

[5] Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.

[:2-6] 6,0 ^6,1 George A. Babylonian and Assyrian: a history of Akkadian // Languages of Iraq, Ancient and Modern (англ.) / Postgate, J. N. (ed.). — L.: British School of Archaeology in Iraq, 2007. — P. 31—71. — ISBN 0-903472-21-0.

[:3-7] 7,0 ^7,1 Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.

[8] Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.

[:4-9] 9,0 ^9,1 Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.

[:5-10] 10,0 ^10,1 Ur, J. Patterns of Settlement in Sumer and Akkad // The Sumerian World / H. Crawford. P. 131—155

[:6-11] 11,0 ^11,1 George A. Babylonian and Assyrian: a history of Akkadian // Languages of Iraq, Ancient and Modern (англ.) / Postgate, J. N. (ed.). — L.: British School of Archaeology in Iraq, 2007. — P. 31—71. — ISBN 0-903472-21-0.

[12] Данное сообщение не имеет под собой исторической основы. Нимрод не упомянут ни в царских списках Шумера, ни в списках вавилонских и ассирийских царей, ни в каком-либо из известных клинописных документов.

[13] Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6. Крамер, 2010, с. 26—30.

[14] Тураев Б. А. История Древнего Востока. — Минск: Харвест, 2004. — 752 с. — 5000 экз. — ISBN 985-13-1472-2. Тураев, 2004, с. 33—34.

[15] Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6. Крамер, 2010, с. 33—34.

[16] Аккад // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

[17] Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6.Крамер, 2010, с. 34.

[18] Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6.Крамер, 2010, с. 359—360.

[19] История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — М. : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с. История Древнего Востока, 1983, с. 233.

[20] Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6. Крамер, 2010, с. 241.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]