Аԥсуа чыс

Аԥсуа чыс, Аԥсуаа рчыс — аԥсуаа рыфатә аԥсабаратә цәырҵрақәеи асоциал-економикатә ҭагылазаашьақәеи рныррала ашәышықәсақәа рыҩныҵҟала ишьақәгылеит Аԥсуа чыс иаҷыдаҟазшьоуп лассы-лассы рхы иадырхәо еиуеиԥшым аҟәыдхкқәа , иара убас ацхыраагӡатә марҭхәқәа – аџьыка, асыӡбал, ахарҵәы, акәтаӷь, ауҭраҭых, ашәыр, араса.

Амилаҭтә фатәқәеи амарҭхәқәеи

Аԥсуаа рынхамҩаҟны еиҳарак рнапы злаку адгьылқәаарыхреи арахәааӡареи ирыдҳәалоуп рыфатә аҟны лассы-лассы рхы иадырхәо арыцтәқәеи (арыц, аџьықәреи) ахшлыхи. Ажь , араса, акакан, еуеиԥшым ауҭраҭыхқәа, ашәыр уҳәа, раарыхра алзыршо аԥсабаратә ҭагылазаашьа аԥсуаа рмилаҭтә чыс иахәҭакны иҟарҵеит.

Аетнограф Евгени Шиллинг иҩуан : «Аԥсуаа рыфатә, Аҩада-кавказтәи ажәларқәа рыфатә иадкыланы уахәаԥшуазар, даҽа ҟазшьак рымоуп. Уаҟа еиҳа ирацәоуп акәац, иара убас ахәша, араҟа (аԥсуаа ) рҟны еиҳарак иҟоуп ашәыр, акаканлых, аҩы, ахшлых, рыфатә аџьыка цаҳәцаҳәуа иалҟьоит».

Аҵиаатә аалыҵқәа еиҳа хархәара рымоуп аҟәыд, ахәыл, аҷархал, акапуста, иара убас абна ҵиаақәа (ахәыц, амарант, амкьындол, абадырбӷьы, абырҷман уҳәа уб.егь.), ахьа, акакан, аџьымшьы иаҵәа, аџыш, анаша, ацыца, ацыха. Лассы-лассы иара убас, анашеи, апомидори, ахәыли ирылхны иҟарҵоит арҵәы. Аԥсуаа ирчысхәуп аџьықәреи шыла иалху абысҭа, уи ашә алаҵаны аџьыка нақәҵаны аишәа иқәдыргылоит. Аҵиаа хәша ахархәара аиуа иалагеит 1930-1940-тәи ашықәсқәа рзы. Аԥсуаа акаканхәша афатә аныҟарҵо акырӡа рхы иадырхәоит. Аԥсыӡ маҷны ирфоит. Иара убас шамахамзар, рыфатә иалаӡам аҳәажьы, акәыкәбаа, адыӷаҷиа уҳәа.

Ачалых фатәқәа

Ачалых фатәқәа рахьтә ихадароу акакәны иԥхьаӡоуп – агәыхә (ашыла иалху) ацыфа (уи иадыркыло изакәызаалак акы).

Ихадароу фатәуп ашыла иалху абысҭа, ҳазҭагылоу аамҭазы уи аџьықәреи шыла иалырхуеит (ԥаса ашырӡ иалырхуан). Иара убри иалхны иҟарҵоит ачаџьқәа, ашә, акакан, ацха агәылаҵаны. Абысҭа ашәаӡа алаҵаны аилаџь руеит, ачамықәа хшла ируеит, ашәаӡа алаҵаны, убас ашыла ала егьырҭ афатәхкқәагьы рнапы иҵырхуеит. Аԥшаӡа акәзар, иржәуеит, мамзаргьы ирӡуеит.

Ачашыла еиҳа имаҷны ахархәара амоуп аџьықәреи шыла аасҭа. Ачашыла иалхны иҟарҵоит ачашә, иара убас ачаҳаржә, ачаџь, мрагыларатәи ахаа-мыхаақәа.

Ахшлых аԥсуаа рыкрыфараҿы аҭыԥ ду ааннакылоит. Еиҳа хархәара амоуп Аџьма, ажә, мамзаргьы акамбашь хшы иалхны идырҵәуа ахарҵәы, ахш ацха аҭаны иржәуеит, иара убас аӡы алаҭәангьы. Ахш иалхны иҟарҵоит ашә – ашәеилаҵа ашәлагәан (сулугуни), ашәаӡа, ашәҷапан, ачаҩыр, ахаҷа, ахҷаҭ уҳәа убас егь. Ахш еиҳа рхы иадырхәоит амажәа аныркәаҳауа, насгьы ахәыҷқәа рхәы аныҟарҵо.

Акәацлых

Акәацлыхқәа рахьтә зегь реиҳа ихадароуп аҩны ԥсаатә иалху афатә, ҷыдала, акәты иалхны: акәты аҵәы иахаҵаны иӡны, акәты жәны, амгәа-чымгәа. Зны-зынла ашәишәи ажьы рхы иадрхәоит. Акәата, аҟыз еиҳа имаҷны. Аџьма, ауаса, ажәжьы иалырхуа афатәқәа рацәоуп, урҭ лассы-лассы аҵәы иахаҵаны ирӡуан, еиуеиԥшым асыӡбалқәа, акаканрашых адкыланы ирфон, аҳәажьы, шамахамзар, аԥсуаа рчыс иалаӡам. Аԥсуаа рыкрыфараҿы акәац жәны еиҳа лассы-лассы иуԥылоит, иӡны аасҭа. Акәтыжьлых аԥсуаа еиҳа ирфоит аԥхын, аӡын еиҳарак ажәжьи аҳәажьи.

Асыӡбалқәеи (соус) алаԥсақәеи

Аԥсуаа афатә аныҟарҵо акырӡа рхы иадырхәоит аџьыка -хылҵшьҭрала иаарго амилаҭтә чысхкқәа иреиуоу. Уи ус шакәу аҳәоит иара ажәа ахаҭа «А –џьыка» (аџьыка-хыш) аԥсуа бызшәаҟнытә иаауа, «Апарпыл-џьыка» (апарпыл-џьыка хыш) рҳәон аԥсуаа ԥаса аџьыка аҭыԥан. Аџьыка, еиуеиԥшым афатәқәа аныҟарҵо рхы иадырхәоит, иаҳҳәозар: асалаҭқәа, акәацлых, ахшлых иарҭоит, ашьынка иахьшьны ирфоит, иара убас еиуеиԥшым асыӡбал цақәа ирырҭоит – аҳәаса, абарбарис, амаахыр, амыҵмыџь, акәыхь, апомидор уҳәа, убас акакан рашыхгьы. Асыӡбал акәацлых иацҵаны иқәдыргылоит. Аԥсуаа аџьыкхыш анмаҷыз уи аџьыка ала ирыԥсахит.

Аԥсуаа иҟарҵо афатәхкқәа зегьы алаԥсақәа арҭоит (урҭ раԥхьа идыргылоит (ахәысхәа) акәыландыр, аҵыбра, араҳана, акама, амакьындол уб.егь.). Уи аԥсуаа рмилаҭтә чыс даҽакы иаламҩашьо иҟазҵо ауп. Иара убас аԥсуаа рчыс аҟны акыр хархәара амоуп акакан. Акакан иалхны иҟарҵоит акаҷпеи ҳәа изышьҭоу акакан хәша. Акакан иалырхуеит аџьынџьыхәа (акакан ажьқалмышь иӡаашьны).