Аԥсны Аҳәынҭқарра

Ашаблон:Аҳәынҭқарра Аҧсны́ Аҳәынҭқа́рра (аур. Абхазия, ақырҭ. აფხაზეთი) — ҳәҭакла-зхаҵо аҳәынҭқарра Амшын Еиқәа алада-мрагыларатә ахықәаҿы шьҭоуп. Аҧсуаа ирыҧсадгьылуп. Аҩада-мраҭашәараҿы Аҧсныи Урыстәылеи, мрагылараҿы — Қырҭтәылеи аҳәаақәа иамоуп.

Аҧсны Ареспублика, Урыс Афедерациеи (нанҳәа 26, 2008), Никарагәуеи (Цәыббра 5, 2008), Венесуелеи (Цәыббра 10, 2008), Наурои (ҧхынҷкәын 15, 2009), Ашьамтәылеи (лаҵара 29, 2018) азхарҵеит.

Аҧсны бжь-ҭоурыхтә дгьылк (бжьиаҵәак аҳәынҭқарратә абираҟаҿы гәаларыршәоит) — Саӡен, Ҧсҳәы-Аибга, Бзыҧын, Гәма, Абжьыуа, Дал-Ҵабал, Самырзаҟан-гьы — рмоуп.

Аҵанакы — 8665 км².

Аҳәынҭқарра иаланхо — 242 000-ҩык. (2016 ш.).

Ақалақьқәа

Ақалақь Аҟәа (43 716-ҩык.) Аҧсынтәыла иаҳҭнықалақьуп. Даҽа қалақьқәа: Гагра (10 717-ҩык.), Гәдоуҭа (7738-ҩык.), Гал (7169-ҩык.), Тҟәарчал (4786-ҩык.), Очамчыра (4702-ҩык.), Афон Ҿыц (1308-ҩык.).

Адгьылхҩылaaрa

Аҧсны шьҭоуп Амшын Еиқәа ахықәан аӡиасқәа Ҧсоуи Егри рыбжьара.

Административ-территориалтә шара

Аҧсны — унитар республика; 6 районар (араион) акатзава. ақ. Аҟәеи бжь-раионки ыҟоуп:

Аҧсныдин районар
Гагра араион Гәдоуҭа араион Аҟәа араион Гәылрыҧшь араион Очамчыра араион Тҟәарчал араион Гал араион

Аҧсшәа аҳәынҭқарратә бызшәа ауп.

Аҭоурых

Аҳәынҭқарра хьыӡқәа:

1921—1931 – Советтә Социалисттә Республика Аҧсны
1931—1992 – Аҧснытәи Автономтә Советтә Социалисттә Республика
1992 инаркны – Аҧсны Аҳәынҭқарра.

Агидрографиа

Аҧсны 120 ӡиас ыҟоуп, урҭ ааидкыланы раура 5000 км иреиҳауп. Аӡы ажәпара 0,6км/км² артәоит. Уи ажәпара еиҳауп ашьхараҿы акарсттә ӡқәа ахьыҟам ацәаҳәаҿы.

Аҧсны аӡиасқәа зегьы иреиҳауп аӡиас Кәыдри (аӡиас Сакьан налаҵаны) аӡиас Бзыҧи. Уи аура 129 км инаӡоит. Уи аӡы иҭоу ала Аҧсны аӡиасқәа рыҩныҵҟа актәи аҭыҧ ааннакылоит. Аӡы иҭоу ала Аҧсны аӡиасқәа рахьтә аҩбатәи аҭыҧ аннакылоит аӡиас Бзыҧ. Уи аура 110 км инаӡоит. Арҭ аҩ- ӡиаск рыӡҭачыра — 3540² км рыҵаркуеит. Ари Аҧсны Аҳәынҭқарра адгьылҵакыра зегьы аҟны 4,01 % артәоит.

50 км инадыркны 100 км рҟынӡа аура змоу аӡиасқәа ҧшьба ыҟоуп. 30 км инадыркны 50 км рҟынӡа аура змоу аӡиасқәа жәаба ыҟоуп. Еиҳа ирацәоуп 10 км инадыркны 30 км рҟынӡа аура змоу аӡиас маҷқәа. Ус иҟоу аӡиасқәа 66 ыҟоуп.

Аҧсны 186 ӡиа ыҟоуп. Урҭ реиҳарак ашьхаҳаракырақәа рҿы ишьҭоуп. Аӡиақәа рацәаны ишыҟоугьы, дара зегьы еилаҵаны рзеиҧш ҵакыра 5,23² км иреиҳаӡам, насгьы Аҧсны адгьылҵакыра зегьы аҟнытә 0,06 % роуп иааныркыло.

Аҧсны аӡиақәа зегьы ирылукаартә иҟоуп Риҵеи Дуи Амтҟьали. Риҵа Ду ақәыҧшылара 1км³ иреиҳауп, аӡиақәа Амтҟьали Бабасыри рҵакыра хаз-хазы – 0,5 ² км рҟынӡа ыҟоуп.

Аҧсны арелиеф иабзоураны аӡҟычрақәа иааныркыло аҭыҧ маҷуп. Акаршәрақәа рҿы урҭ еиҳа ирацәоуп алада-мрагыларатәи ацәаҳәаҿы. Анаҩс, аӡхықәқәа ирываршәны дгьылбжьахаланы иуҧылоит аӡиасқәа рықәқәа рҿы. Иара убас ашьхаҳаркырақәа рыҟны аӡы ацара ахьыуадаҩу аҭыҧқәа рыҟны.

Аҧсны ахьынӡанаӡааӡо ирацәоуп адгьылаҵаҟатәи аӡқәа. Урҭ зегьы еиҧшӡам ахимиатәи агазтәи еилазаашьала, аминералтә шьақәгылашьалеи аҧхарреи рыла, еикәшашьалеи, хыхь иҟоу аӡқәеи дареи реимадашьалеи, лшарақәас ирымоу рыла. Аҧсны аӡаҵаҟатәи аӡқәа рыла абеиара зыбызоуроу ари аҭыҧ аҿы иҟоу агеологиатә еилазаашьеи агемоморфологиатә ҷыдарақәеи инарықәыршәаны азеиҧш гидродинамикатә ҭагылазаашьа бзиа ауп.

Аҵиаа

Аҧсны ҵиаала абеиареи аиҧшымзаареи арелиеф аиҧшымзаареи, алитологиатә еилазаареи, аҳауеи, анышәи роуп изыбзоуроу. Зыда ыҟам аҧсуа фауна атәы аҳәоит арҭ аҭыҧқәа мацара ирҷыдаҟазшьоу 82 ҵиаа хкы. Иааизакны, 2000 хкы рҟынӡа аҵиаа. Аҧсны афлора, еиҳаракгьы, акарсттә цәаҳәаҟны иуҧыло, Аҩадатәи адгьылкәымпылбжа зегьы аҿы иуникалтәуп ҳәа иҧхьаӡоуп.

Аҧсны адгьылҵакыра абжеиҳарак бнарала ихҟьан. Абнала ихҟьоу адгьылҵакыра 493,6 нызқь га артәоит. Аҧсны абнарақәа рыҟны 180 инарзынаҧшуа аҵла-чықьтә хкқәеи 50 ҵла хкқәеи ыҟоуп.

Аҵла — чықьтә хкқәаны иҟоуп авитаминзлыҵуа, афатәзлыҵуа, ацыхәтәқәа, арҩычагақәа, ахәшәтәыгатәқәа, амзашатәқәа, анышәрҕәҕәагақәа, ацхазлыҵуа, аефирхәшәатәқәа, акаучуктәқәа, ашьақарҵлақәа, атанидозлыҵуа, арҵәыгатәқәа. Еиҳа ирацәоуп: ашә, аҧса, ахьа, аџь, ашыц, ал, ахьаца. Раҧхьа амшын қәыҧшылараҟнытә 600 м ахьыбжьоу аҳаракыраҟынӡа ирызҳауеит ал, ахьаца, ахьа, ашә уҳәа рыла ишьақәгылоу иеилаҧсоу абҕьыбнақәа. Аҩада, 1600 м рҟынӡа иуҧылоит ашә-ахьатә бнақәа, иҵегьы ҩадаҟа 1800-2000 м рҟынӡа аҳаракырақәа рҿы агәырбҕьыҵлабнақәа, еиҳа ирацәоуп абнаҧсара.

Аҧстәқәа иҟоу

Аҧсны иаҷыдаҟазшьоу афауна альпиатәи ацәаҳәаҟны иуҧылоит. Ароуп иахьыҟоу Кавказ иҟоу афауна ахкы аиҳарак: кавказтәи абҕаџьма (Carpacaucasica, кавказтәи адәҳәынаҧ (Microtusnivalis), Прометеи иҳәынаҧ Prometheomysschaposchnikowi), кавказтәи ашьа пықамсеи (Lyrurusmlocosiewieczi) акаҧкаҧи (Tetragalluscaucasicus).

Аҧсны адгьылҵакыра иалсны ицоит Евро-Азиатәи аконтинент иатәу аҧсаатә рмиграциатә мҩа ду. Ара иҟоу 294 ҧсаатә хкы ашәҟәы иҭаҩуп. Урҭ ирылоуп, шамахамзар, иуҧымло ахкқәа реиҧш аӡра иаҿугьы: ашьхауарба, ашьшьыга, амамырџагә еиқәаҵәа, ашьауардын-саҧсан, аҵырҟьа цәаҧшь, амшынҟыз, аӡыцәа шкәакәа ду уҳәа уб. егь.).

Агыгшәыгқәа рахьтә иҟоуп кавказтәи амшә еиқәаҵәа, абгалаџ, абга, абгахәыҷы, адәыҭәҳәа, абнацгәы, абнацыҕи ахаҳә цыҕи, аҧшӡеи, аашьышьи, аҧслыи).

Ашәарах рахьтә иуҧылоит кавказтәи абҕаџьма, европатәи абынҽа, ашьабсҭа, ақәасаб. Лассы-ласс иуҧылоит абынҳәа.

Аҧсны хыҧхьаӡара рацәала иҟоу аҳаҧқәа ҽыцәҵәахырҭас ирымоуп ахәылҧҵысқәа. Урҭ 21 хкы рҟынӡа ыҟоуп ҳәа азгәаҭоуп. Аҳаҧқәа ирҭоу афауна еиҳарак абҕа змам аҧстәқәа роуп. Еиҳа ижәытәӡоу аҳаҧқәа рҿы иуҧылоит зыда ыҟам аҧстәы хкқәа. Убас, Афонҿыцтәи аҳаҧы иамоуп троглокарис (Troglocarisschmidtiifajei) захьӡу амшынҧстәы, аҳаҧы бжы (Janeilusgloriosus).

Агерпетофаунаҟнытә иалкаатәуп ара иуҧыло (Viperakaznakowi) кавказтәи амаҭ дуи амшынбжьааратә акәуеи (Testudograeca), аҽаҩрадаҕь цәыши. Аҵыхәтәантәи, аҽаҩрадаҕь цәыш, иара иҟоу ахкқәа зегьы иреиҳау ахкқәа рахь иаҵанакуеит.

Аҧсны Амшын еиқәа еиҳа иаҷыдаҟзшьоу афауна аҟнытә аҧсыӡқәа рахь иҧхьаӡоуп: афранџь (Salmotrutta), ақьаҧыр, ашәиаҟ, амлагәыр, агәыҵаҧшь, ақамашьиа (аҷыҷмаса); адельфин ганшкәакәақәа, азовтәи, афалина; амедузақәа — аурелиа, корнерот, ризостома; амолиускақәа — амиди, венус, кардиум, рапана уб. иҵ. Зынӡа Амшын еиқәа иҭоуп 160 ҧсыӡ хкы.

Аҧсны ашьха рҩашқәа акалмаҳа (Salmotrutta) рацәаны ирымоуп. Амшынҿықәтәи акаршәрақәа рыҟны апҟызратә ӡиақәа ирымоуп апҟаз, аткәицар.

References

Абара

Ашаблон:Аҧсны Ошибка скрипта: Функции «render» не существует.