Аекологиа

Аматериал Авикипедиа аҟынтә - зхы иақәиҭу аенциклопедиа

Аеколо́гиа[1] (аагоуп абырзен бызшәахьтә: οἶκος «ойкос» - аҩны, анхарҭа, аҧсадгьыл + λόγος «логос» - аҵара) — Хыхь ишаҳҳәахьо ала аекологиа рызкуп зыҧсы ҭоу ацәеижьқәеи изну аҧсабареи реинырра аҵара.

Аекологиа ршоит хыџьараны: 1) аҵиаақәа рекологиа; 2) аҧстәқәа рекологиа; 3) ауаҩы иекологиа ҳәа.

Аҵиаақәа рекологиа

Аҵиаақәа рекологиа иаҵоит аҵиаақәеи изну аҧсабареи шеиныруа, аҵиаақәа дара-дара реиныррақәа, урҭ рзеиҧшеизҳарақәа.

Аҧсҭазааразы зыда ҧсыхәа ыҟам аҭагылазаашьақәа иреиуоуп – алашара, аҧхарра, ацәаакы, аҳауа, аминералтә маҭәашьарқәа уб. иҵ.

Ацәеижьқәа рыҧсы ҭанаҵы крырфоит, рыҧсыҧ ларгаҩаргоит, ирызҳауеит, иҿиоит, рымҽхак дырҭбаауеит. Убри ауп урҭ рыҧсҭазаара ҵакыс иамоугьы. Аха ҭагылазаашьала урҭ зегьы еиҧшым.

Џьара аӡы маҷуп, даҽаџьара аҳауа цқьам, егьи- рахь хьшәашәароуп, даҽаџьарах афатә маҷуп, мамзаргьы ӡҟычроуп. Ажәакала ацәеижьқәа рзы иҟоуп иҽеиуи иҽеими аҭагылазаашьақәа. Убарҭ аҭагылазаашьақәеи ацәеижьқәеи реинырра шымҩаҧысуа аҭҵаара иазкуп аекологиа захьӡу аҵарадырра.

Аҵиаақәа рекологиа иҭнаҵаауеит ауаҩы ихарала аҵиаақәа ироуа анырра ахҟьа-ҧҟьақәа.

Аҵиаақәа рекологиа аилкааразын идыртәуп аҵиаақәа рыҧсҭазааратә ҷыдарақәа.

Аҵиаақәа анышә аҟынтәи ироуеит рыфатә, уи иқәгылоуп, изеиҭаӡҵом. Аӡҵиаақәагьы аӡаҿы ироууеит рыфатә, изеиҭаҵӡом. Аҵиаақәа рымҽхак дырҭбаауеит рыжәлақәа рыла. Ахара ацаразы урҭ рыжәлақәа еиҿартәуп аҳауаҿ ихиааланы иҧырратәы, мамзаргьы аӡы иагаратәы. Рышәҭқәа ирхылҵуеит афҩыхаа.

Аҵиаақәа иҧсаанӡа ирызҳауеит. Урҭ урысшәала «рас- тение» зрыхьӡу еснагь иахьрызҳауа азы ауп. Аҵиаақәа ирылшоит рцәеижьхәҭақәа рыҧсахра, ҿыц илганы рзырҳара, рҽырҿыцра.

Аҵиаақәа бзиарҭаны ирызҳауеит ирласны, идуны. Цәгьарҭаны реизҳара ҧкуп, ихьысҳауп. Насгьы аҵиаақәа ахьҭацәгьеи амлакреи аныҟоу ирылшоит абыҕькаҧсара, аамҭала ацәара.

Аҵиаақәа ахыхьчараз ирымоуп ахыхьчага цәеижьхәҭақәа: абҕажәцәа, аҟәымыҕқәа, афҩыцәгьа, агьама бааҧс, ашҳам, ирхылҵуеит абактериақәа зшьуа афитонцидқәа уб. иҵ.

Аҵиаақәа рызҳашьа, рыҧсҭазаашьа ианыҧшуеит иахьану аҭыҧ заҟа ирлашоу. Амра ашәахәақәа ахьзымнеиуа аҭыҧқәа рҿы аҵиаақәа ирызҳауеит икәаданы, риаҵәара маҷны. Уи адагьы аҵиаақәа реизҳара ианыруеит амш заҟароу, аҧхынра мшқәа рхыҧхьаӡара, амра анҧхо амшқәа рхыҧхьаӡара уб. иҵ. алашара иадҳәалоу аҭагылазаашьақәа. Иҟоуп аҵиаақәа амш андуу изызҳауа, иҟоуп амш анкьаҿу азҳара иазыманшәалоу, иҟоуп рыҩбагьы ззеиҧшугьы. Амш андуу изызҳауа аҵиаақәа иреиуоуп аҩададгьылқәа зџьынџьу ача, ақьар, ачаҧшь, акартош. Урҭ ирызҳарц, ишәҭырц азы амш аура 12 сааҭ иреиҳазароуп.

Аладатәи аҵиаақәа – амахәыда, абрынџь, абамба, анышәраса уб. иҵ. рызҳаразы амш аура 12 сааҭ еиҳазароуп.

Амш аура заҟароу иахьҧшым аҵиаақәа иреиуоуп апатырџьанқәа, алымҳардагәа уб. иҵ.

Хыхь иаҳҳәаз амзызқәа ирыхҟьаны аҵиаақәа ршоит х-гәыҧкны: алашара бзиа избо; ашәшьыра зычҳауа; ашәшьыра бзиа избо, ҳәа.

Алашара бзиа избо аҵлақәа иреиуоуп амзаҵла, аҵааҵла, агәыркаҧса, абҕьыршәшәа, ахьаца, аџь уб. иҵ. Алашара бзиа избо иреиуоуп ауҭраҭыхтәи абаҳчатәи аҵиаақәа, иара убас аӡышәҭыши аӡышәҭ ҩежьи.

Ашәшьыра зычҳауеи, бзиа избои иреиуоуп аҧсаӡҵлақәа, аҭәаҵлақәа, арасаҵлақәа, – ачықьқәа рахьтә – ашьхарпаҿ, ақәыцыш, адыҕаџьа, ахәажәа, абжьынҵ уб. иҵ.

Ашәшьыра бзиа избо аҵлақәа – аҧсаӡқәа, рымҵа азҳара рылшоит аҭырасқәа, ашыцламшәқәа. Ашәырбаҳчақәа рааӡара напы азыркуа ирдыруазароуп еиуеиҧшым ашәырҵлақәа алашара еиҧшымкәа ишырҭаху. Аҵиаақәа реиҭаҳараан, ацәаҳәақәа рыҭбаареи аҵиаақәа рхибаҩареи азгәаҭаны збаҳча шьақәзыргыло, аҽаҩра бзиа иоуеит.

Алитература

  • П. К. Кәыҵниа, «Аҵиаақәа, абактериақәа, акәыкәбаақәа рбиологиа», Аҟәа – 2011

Ахьарҧшқәа

  1. В. А. Касланӡиа, «аҧсуа-аурыс жәар», (аред. Б. Гь. Џьонуа) Аҧсны аҭҵаарыдаррақәа ракадемиа. Д. Гәлиа ихьӡ зху аҧсуаҭҵааратә институт, Аҟәа, 2005