Аԥсны

Аԥсны ахсаала

Аԥсны (ақырҭ. აფხაზეთი) — Қырҭтәыла аҭоурыхтә-агеографиатә ган, атәыла аҩада-амраҭашәарахь, амшын Еиқәа амрагыларатәи аԥшаҳәаҿы, иахьа Автономтә Республика астатусла, иааннакылоит 8,7 нызқь кв. км. аҵакыра аӡиасқәа Ингури Псоуи рыбжьара. Импыҵахалоуп Урыстәыла афедерациа бџьарла еибыҭоу амчқәа рыла 2008 шықәса Урыстәыла-Қырҭтәылеи реибашьра анаҩс (игә. Қырҭтәыла азакәан импыҵахалоу аҵакырадгьылқәа ирызкны), анапхгара амоуп де-факто аиҳабырала. Уи ахьыԥшымра иазхарҵеит Урыстәыла, Никарагуа, Венесуела, Науру. Аҩадахьала иаԥнуп Урыстәыла афедерациа, алада-амрагыларахьала аокупациатә цәаҳәа иалсуеит Самегрело-Земо-Сванети аган административтә ҳәаа иавакны.

Аҭоурыхтә географиа

Аԥсны аӡиас Ингур аҟынтәи Мацест аҟынӡа (убыхаа рҳәаанӡа) аԥсуа бызшәала ицәажәо ауаа иқәынхон, иарбану еидызкылоз акымкәа аҭоурыхтә округ: Саӡен (Џьиқа), Бзыԥ, Гума, агәҭантәи ақыҭа, Самурзаҟано, Ҵабал-Дал. Аԥсны, аполитикатә ак еиԥш, еиуеиҧшым аепохаҿ еиуеиҧшым аҵакырадгьыл иаҵанакуан, уи аҳәаақәа еснагь иақәшәомызт аетникатә Аԥсны, аԥсуа аимшьҭрақәа рыла инырхоу адгьылқәа.

Аԥсуаа

Аҭоурыхтә Аԥсны аҵакырадгьылаҿ инхон аԥсуа аимшьҭрақәа. Аимшьҭра цыԥхьаӡа иааган ахатә диалектла. 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра ашьҭахь аԥсуа аимшьҭрақәа реиҳара, аубыхцәеи черкезааи ирыцны иахырцеит Османтәыла аимпериахь.

Аԥсабара

Арелиеф

Агеоморфологиала Аԥсны ихаданы ашьхатә регионуа. Ианеиҵаха 74% ашьхақәеи ашьхарԥыи ааннакылоит, егьырҭ - арха-ҟьаҟьарақәа. Ашьхатә ахәҭаҿы аструқтуратә-аденудациатә ашь-хеибаркырақәа, урҭ рыбжьара атиктоникатә-аерозиатә аҩхаақәа рацәоуп. Ашь-хеибаркырақәа рҟынтәи иреиҳауп аҩада-амраҭашәара аҟынтә алада-амрагыларахь еиҵыху Кавкасиони ихадоу аӡы еиҩызшоу ашь-хеибаркыра. Ашь-хеибаркыра ихадоу ақәыцәқәа роуп: Агеԥсҭа(3257м), Ԥсыш (3970м), Ерцахә (3910м), Домбаиулген (4046м), Гвандра(3985м). Иара убас Клухори(2781м), Марухи(2746м) акаҵәарақәа. Ашь-хеибаркыра злахагалоу камбриаулисцина акристалтә, апалеозоитә аметаморфикатә ацәаҟьақәа рҿы ажәытәтә, иахьатәи аҵаатә формақәа рыла ибеиоу альпикатә релиеф рацәоуп. Ихадоу ашь-хеибаркыра ицаҟьаны илбаауеит аӡиас Сакен, Чхалҭа, Бзыԥ атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа рахь. Аԥсны ашьхатә агәҭантәи ахәҭа иааныркылоит Кавкасиони аваратә ашь-хеибаркырақәа: Гагра, Бзыԥ, Кодор, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа, иарбанқәоу рхатә аганахьала, ирацәоу аиҿыгарақәа рымоуп. Гагра америдиантә ашь-хеибаркыраҿ, иарбану аӡиасқәа Гагрыԥшь, Жоеквар аҩхаа Бзыԥ аҩхаа иалнакаауеит, ирацәоуп аизҳара змоу арелиеф акарсттә формақәа. Аԥсны ихадоу ахәҭа Бзыԥ асубҭбааратә ашь-хеибаркыра (ахықәцә Капишистра 3156м) аӡиасқәа Кәыдры, Хыԥсҭа, Ааԥсҭа, Гәымсҭа, Келашәыр, Бзыԥ аӡҭарчырақәа аӡы аиҩшага иааннакылоит. Ашь-хеибаркыра амраҭашәаратә ахәҭа акьырхаҳәқәа рыла ихагалоуп, арелиеф акарсттә формақәа рыла иаагоуп, амрагыларатәи ахәҭа апорфиатәуп, ирацәоуп ашьха-аҩхаақәа ерозиатә, аҵааршәыратә формақәа. Аԥсны агәҭантәи, ацәаҳәа зегь амрагыларатәи ахәҭа аӡиасқәа Кәыдры, Ингур аҩхаақәа рыбжьара ихагалоу Кәыдры, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа иааныркылоит. Ахықәцә Хәаџьал (3309м) амраҭашәарахь ишьҭоу Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳа илаҟәуп, иахьатәи аҵааршәырақәа ирыгны. Ахықәцә Хәаџьал аҩада-амрагыларахьала ихагалоу Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра еиҳарак иҳаракуп (ахықәцәқәа Могуаширха - 3847 м, Харихра - 3710 м), еснагьтәи асы ала, аҵааршәырақәа рыла ихҩоуп. Абри ашь-хеибаркыра зегь раасҭа узызнеиша акаҵәароуп Хида (2633м), иарбану Аԥсны Земо Сванети иамаздоу. Ашәантәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра атиптә альпикатә релиефла иарбоуп, Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳарак ишшоу арелиеф амоуп. Абра амраҭашәаратә ацаҟьатә ахәҭаҿы акарсттә арелиеф ыҟоуп.

Ашьхатә Аԥсны иалкаауп ахҟьа аерозиатә аихшара аҵаулара дула. Еиҿаԥшуа атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа еиҳарак иҭбаау, ихлаӷьоуп, аҭбаара иҭшәоу, ирхәоу. Ирацәоуп аканионқәа, ацаҟьашә. Аԥсны Кавкасиони аладатәи акалҭаҿ еиҵыхуп ицәгьоу ашьха аԥхьатәи цәаҳәа, иарбану акырӡа еихшоу ахәадароу, иҭаҟҟоу, арелиефла иалкаауп. Ирыларҵәоуп арелиеф атектонтә-аерозиатә, акарсттә, аҿыбгаратә формақәа, иара убас амшынтә, аӡиастә терассақәа. Ашьха аԥхьа иалкаауп акьырхаҳәқәа рыла ихагалоу акарсттә (Гагра, Афон ҿыц, Аҟәа, Ҵабал), икарсттәым, џьара-џьара иаҿыбгоу (Ганҭиади, Миусера, Ешыра, уб. егь.) ахәҭақәа. Ашьха аԥхьа амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны иамоуп аллиувиалтә арха-ҟьаҟьарақәа, иарбанқәоу амшын аҟнытә адиунақәа рыла иалкаау. Аҟәа аҩада-амраҭашәарахьала арха-ҟьаҟьара аҵакыра маҷ ааннакылоит, алада-амрагыларахьала еиҳа-еиҳа иазҳауеит (Самурзаҟано арха). Аԥсны аԥшәаҳәатә цәаҳәа еизадоуп. Иазгәаҭатәуп Аҟәеи Гагреи араионқәа, Гәдоуҭа, Аҟәа амысқәа.

Агеологиатә аилазаара, ихәарҭоу адгьыл иҵырхуа

Аԥсны иалоуп Кавкасиони аладатәи анаара илакьу асистема, Қырҭтәыла ацәаҳәа амраҭашәаратә ахәҭақәа рыструктурақәа. Абра иаагоуп кембриа аҿаԥхьатәи, палеозоитә, амезозоитә, каионозоитә ақәра змоу ацәаҟьақәа. Кембриа аҿаԥхьатәи аметаморфикатә ацәаҟьақәа - аметаморфикатә аҿысҭеиқәҵақәа, агранитоидқәа, имаҷны амармалташь - ихтуп иара убас аҩадатәи ахәҭаҿы, Кавкасиони аҟны. Абри ацәаҟьақәа аинтенсивла адеформациа аманы, еиҟәыҵәоуп. Аӡиасқәа Бзыҧ, Кәыдры ахыҵхырҭақәа ихаданы иӷәӷәоу илакьу ҵаҟа-иуртәи аиқәаҵәа анышәаԥшь-аҿысҭеиқәҵақәа, еилаԥсоу авулкантә ацәаҟьақәа рыла еилоуп. Абжьаратә-иуртәи ақәра амоуп иара убас ақалақь Тҟәарчал акәша-мыкәша, аӡиасқәа Ԥсоу , Бзыҧ аӡҭарчырақәа ахаҳәрацәа злоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа. Хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу ацәаҟьақәа еиҳарак арифтә акьырхаҳәқәа рыла иарбоуп, Аԥсны агәҭантәи ахәҭаҿы ирацәоуп. Амрагыларахьала акьырхаҳәқәа ирыԥсахуеит агиԥстә иԥштәылоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа, мацара аҩадахьала анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа ааглыхтә кьырхаҳәқәа. Аԥсны аҩадатәи ахәҭаҿы ирылаҵәахьоу амелтә, апалеоцентә-аеоцентә ацәаҟьақәа еиҳарак акьырхаҳәқәа, мергелқәа рыла иаагоуп, мацара олигоцентә, неогентә ақәра змоу аахыҩлақәа - ԥслымӡхаҳәқәа, анышәаԥшьқәа, аконгломератқәа рыла. Ари аҵыхәтәантәи еилоуп Кавкасиони шьақәзыргылаз ацәаҟьақәа ирықәнаӡәӡәаз маҭәахәқәа рҟынтә. Аԥсны аладатәи ахәҭаҿы хыхьтәи-иуртәи, амелтә, апалеогентә, анеогентә ақәра змоу ацәаҟьақәа иԥсыҽны илакьуп. Аԥсны агеологиатә аилазаараҿ акрызҵазкуа ароль иааннакылоит амезозоитә ақәра змоу амагматә ацәаҟьақәа (Кардивачи, Санчар, Лаба, Келашәыр, Гораԥа агранитоидқәа, диоритқәа; хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу Диабаз асосудқәа).

Аԥсны адгьыл иҵырхуа аҟынтә иазгәаҭатәуп Тҟәарчал, Бзыҧ ахаҳәрацәа аҵхырҭақәа, аӡиас Бзыҧ ахыҵхырҭаҿ аџьаус аҵхырҭа. Ирацәоуп атса, ацинк, абҩа, даҽа аметаллқәа рхыҵхырҭақәа. Иметаллтәым адгьыл иҵырхуа аҟынтә иаҳпылоит еиҳарак барит (Бзыҧ, Кәыдры, Мықә, Аԥсҭа абхааҿ), агипс, мацара аргыларатә, ашьыхга амаҭәахә аҟынтә акьырхаҳә, ақьырмыттә нышәаԥшь, серпентинит, диабаз, диорит. Иалукаартә ирацәоуп аҽыхәышәтәыга аминералтә ӡқәа-арацәаӡритә аминералтә ӡыхьқәа аӡиасқәа Кәыдры, Сакен, Гвандра, Чхалҭатәи Бзыҧ, Ауадҳара, убас даҽа аҩхаақәак рҿы, мацара аҽыхәышәтәыга аӡырԥхақәа Тҟәарчал, Аҟәа, Афон ҿыц, Гагра акәша-мыкәшаҿ.

Аҳауа

Аԥсны аҳауа атипқәа аҳаракыратә зонақәа рыла иаларцәоуп: амшынтә ицәааку асубтропикатә ҳауа аӡын ԥхала, ишоуроу аԥхынла (а. а. 300-400 м); ицәааку аҳауа иаҩцамкәа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (300-400 м аҟынтә 100-1100 м аҟынӡа); ицәааку аҳауа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (1000-1100 м аҟынтә 2000-2100 м аҟынӡа); ашьхаҳаракыратә ицәааку, иҿыхьҭоу аҳауа (2000-20100 м аҟынтә 2800-2900 м аҟынӡа), ашьхаҳаракыратә нивалтә ҳауа (2800-2900 м ахыхь). Аҳауа абжьаратә ашықәстәи атемпература арха-ҟьаҟьараҿ 13.9 аҟынтә 15 °С аҟынӡа аҽаԥсахуеит, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа иҟоуп 13-14 °С, мацара ашьхақәа рҿы, 2600 м аҳаракыраҿ, 0 °С; Аԥснытәи Кавкасиони еиҳарак иҳараку ашьхақәа рҿы - 9, - 10 °С аҟынӡа илеиуеит. Зегь раасҭа иԥхоу амза (ԥхынгәымза-нанҳәа) абжьаратә температура иреиҳаӡоу ашьхақәа рҿы 0 °С еиҵоуп, Аҟәа аҟны 24.5 °С инаӡоит. Зегь раасҭа ихьшәашәоу амза абжьаратә температура аԥшаҳәаҿы 6 °С еиҳахаӡом. 500-600 м аҟынӡа жьырныҳәамза абжьаратә температура зегьынџьара 0 еиҳауп, абриазы уи асубтропикатә ацәаҳәа иаҵанакуеит. Хыхь атемпература иагхоит, Аԥснытәи Кавкасиони араионаҿ - 18, -19 °С илаҟәуеит. Аҳауа амаксималтә температура 40 аҟынтә 10-15 °С аҟынӡа, амаксималтә температура иашьашәаланы - 13 аҟынтә - 35 °С аҟынӡа. Иубарҭоуп атемпература аҽаԥсахра ашьха абжьаратә аҳаԥқәа рҿы, иахьазгәаҭоу атемпературатә инверсиақәа. 500-600 м аҳаракыраҿ активтә авегетациатә период анҵыра 200 мшынӡа ицоит, мацара 10 °С еиҳау атемпературақәа реицҵалыҵ 3000-3500° инаӡоит, иарбан изыззхоу аԥсабаратә, акультуратә асубтропикатә аҵиақәа рзы. Аԥсны ибеиоуп атмосфератә алышәшәақәа рыла, аха уи еиҟарамкәа еихшоу хазтәи араионқәа рыбжьара еиԥш, убас ашықәс асезонқәа ирыхәаԥшны. Аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы абжьарала ашықәс аҩныҵҟа 1310 мм аҟынтә 1500-1550 мм аҟынӡа алышәшәа иаауеит. Ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа рҿы алышәшәақәа рхыԥхьаӡара иазҳауеит: Дәрыԥшь (250м) - 1980 мм, Гагра ашь-хеибаркыраҿ (1644 м) - 2280 мм, Ауадҳараҿ (1600 м) - 2480мм; Бзыҧ, Кәыдры ашь-хеибаркырақәа аладатәи акалҭқәа рҿы 3000 мм еиҳауп. Еиҳарак имаҷу алышәшәа иаауеит ашьхақәа рыбжьара аҭыҳәҭақәа рҿы (1500-1800 мм). Алышәшәақәа рмаксимум аӡын иаауеит аминимум аԥхын. Абри аганахьала уи Адгьылбжьарамшын аҳауа атип еиԥшхоит, аӡын алышәшәақәа акрызҵазкуа ахәҭа асы асахьала иаауеит. Асы аҿыгҳара амшын аԥшаҳәа ацәаҳәаҿы 10 см, ашьхақәа рҿы 2-4 м еиҳауп.

Аҩныҵҟатәи аӡқәа

Аԥснытәи аӡиасқәа реимадара рацәоуп. Ихадоу аӡиасқәа Кәыдры, Бзыҧ, Аалӡга, Гумысҭа, Мықә, уб. егь. иаҵанакуеит амшын Еиқәа аӡҭачыра. Аҳәаатә аӡиасқәоуп Ингур, Ԥсоу. Аӡиасқәа рҿы ирацәоуп аӡҭыҽҽарақәа, лассы имҩасуеит, иахьеилалоу иарҿиоит имаҷу аӡхыршша. Ихадоу аӡиасқәа еилаԥсаны ирчахоит: 2000 м аҟынӡа еиҳарак ақәаӡыла, хыхь - асырӡыҭи аҵааршәырақәа ирыцрыҵуа аӡылеи. Адгьыл аҵаҟатәи аӡқәа рыла арчара ароль дууп акарсттә зонаҿ. Аҩаӡарақәа рмаксимум ааԥын, аԥхын алагамҭаз иҟоуп, аминимум - аӡын. Аамҭа-аамҭала иадыруеит аӡхыҵрақәа. Еиҳарак еснагьтәи аҩаӡарала иалкаауп акарсттә адгьыл аҵаҟатәи аӡиасқәа. Аԥсны ирацәоуп аӡиақәа: Рица, Адуеда, Аӡыжь, Дерикәараӡыжь, Ҟварашь, Риҵа маҷ, Амтҟьал, аӡиа Еиҵәа, уб. егь. Урҭ иҳараку ашьхақәа рҿы иҭыԥыркуп, еиҳарак аҵааршәыратә, акарсттә ҿиамҭақәоуп. Амшын аԥшаҳәатә арха лагунатә (Инкиҭ, Бебесир, Папанҵҟәыр), аӡиас ахьыҟаз аӡиақәоуп. Аӡиақәак аҩаӡареи асаркьеи аҵакыра аҽыԥсахра адыруеит. Аӡиақәа рыхәҭак ибеиоуп иктиофаунала. Амшын аԥшаҳәатә архаҿ иҟоуп аӡмахқәа, иарбанқәоу рыхәҭа иҭарбоуп ма аҭарбара апроцессаҿ иҟоуп. Аԥсны ашьхаҳаракыратә ахәҭаҿы 376 аҵааршәыра ыҟоуп (аҵакыра 70 км²), иарбанқәоу рҟынтәи мацара хәба роуп актәи аишьҭагыла аҟынтә.

Адгьылқәа

Аԥсны амшын аԥшаҳәатә архаҿ аллиувиалтә, аӡмахтә адгьылқәа рацәоуп. Ацәаакыра рацәа змоу архаҿ аӡмахтә, аторфтә-аӡмахтә адгьылқәоуп, иарбанқәоу типла иаарԥшуп Гал араион амшын аԥшаҳәатә зонаҿ. Еиҳа еиӷьны адренажтә анаара змоу архаҿ аллиувиалтә акарбонаттә дгьылқәа рыцәоуп. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа авулканогентә ацәаҟьақәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы, адгьылҩежьқәа, адгьылҟаԥшьқәа, акьырхаҳәқәа, мергелқәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы - аилабаа-акарбонаттә адгьылқәа. Ари адгьылқәа ирзыманшәалоуп ачаи, ацитрус, аӡахәа, даҽа культурақәак. Аԥсны аҵакырадгьыл идуу ахәҭа абнатә дгьылқәа иааныркылоит, урҭ ҵаҟатәи, акьырхаҳәқәа рыла ишьақәгылоу, азонаҿ иаагоуп аилабаа-акарбонаттә, мацара икьырхаҳәым азонаҿ - абжьаратә, имаҷу аҿыгҳара змоу абнатә иаӡоу адгьылқәа рыла. Хыхьтәи азонаҿ абна хыхьтәи ацәаҳәааҿы акарбонаттә ма иаарту, еилагылоу абнатә иаӡоу адгьылқәоуп. Асубальптә зонаҿ аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәоуп, мацара альпикатә ашьацтә зонаҿ - апримитивтә, зҿыгҳара маҷу аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәа. Аҵакыра маҷқәа азонақәа зегь рыҟны иаҳԥылоит иӷәӷәаны иаҿыӡәӡәау, иԥсыҽу адгьылқәа.

Аҵиаала ихҟьоу

Аԥсны 2000 хкык еиҳаны аҵиаақәа ыҟоуп, урҭ рыбжьара 150 хкык аҵла, ачықьтә ҵиаа. Аҵиаақәа ибеиоуп ендемақәа рыла, ареликтқәа рыла аизҳара аганахьала идырҿиоит аҳаракыратә зонақәа. Амшын аԥшаҳәатә адиунатә цәаҳәаҿы иазҳауеит апсамофилтә ҵиаақәа: Ацгәыхш, аиеҵәа Нара, амшынтә салаҭ, амшынтә Аӡышәҭыш, Аили, уб. егь. Еиҳа иҵауланы урҭ аксеромифоттә ачықьқәа (Апалиурус, Ақәыц шкәакәа, Амушмула, Амаахыр) ирыԥсахуеит. Гәдоуҭа амыс ирацәоуп аксероморфтәтә ачықьтә ареликттә Гәдоуҭа Аԥсара, иарбанқәоу имаҷны иаагоу. Ацәаакыратә архаҿ, аӡиас аԥшаҳәаҿы ирацәоуп абнатә ҭыԥқәа, иахьелаԥсоу Амажәа, Ипан, ареликттә Лаԥан, уб. егь. Ацәаакыра рацәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҿы иазҳауеит Абаџар, Апҟыз, Аили, ирацәоуп Аирис; амна-абра иаҳԥылоит аторфтә аӡмахқәагьы. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа ҵаҟатәи ркалҭқәа (600-700 м аҟынӡа) амезофилтә Колхтәи абнақәа иааныркылоит. Ихадоу хкқәоуп Аџь, Ахьаца, Ахьа, Ашәҵла, Ипан, Аҭәаҵла, Ал. Ибеиоуп ашәырла (Алаҳа, Панта, Ахурма, Аҳәаса). Абна ҵаҟа ииуеит (Ахәажәа, Акалам, Ашыц), зыбӷьы каԥсо (Араса, Анҷҳа, Ашьхарԥаҿа) ачықьқәа. Иахьыцәаакыро иаҳԥылоит ареликттә Урҭховари, ирацәоуп Лешамбо: Екалӷиҷи, Ашәшь, Дзвелька, Усурвази, амшын аԥшаҳәатә архаҿ, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа аԥсабаратә ҵиаақәа акырӡа иԥсахуп, еиҳарак иԥҟоуп. Иахьа ирацәоуп аҩбатәи аиҭеихшара, акультуратә хәҭақәа: абаҳчақәа, ауҭрақәа, ачаи, ацитрусқәа рыплантациақәа. Аԥсны аҵакыра ианеиҵаха 55% абнала ихҩоуп. Ашьхалаҟәыратә зонаҿ ирыларҵәоуп Ахьацара, уи иацны иазҳауеит Ахьаца, Ахьа, Аҭәаҵла, Соҷи, уб. егь. Ҵаҟатәи абнаҿ ирацәоуп Ашыц, Ахәажәа, Ашымҳа, Ашьхарпаҿа. Абжьаратә ашьхатә зонаҿ еилаԥсоу абнақәа ыҟоуп. Иҳараку ашь-хеибаркырақәа рҵакыра (2200-2800) иааныркылоит альпикатә шьацқәа, иарбанқәоу ҵаҟатәи ахәҭаҿы идырҽиоит ашьхатә ахҟьа, хыхь - хазтәи “Ауарҳалқәа”.

Аԥстәқәа рдунеи

Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иаҳԥылоит ашьхатә абнатә еиԥш, убас ашьхаҳаракыратә аԥстәқәа рыхкқәа. Асубальптә, альпикатә адәы иаҵәақәа рҿы иҟоуп Ашьхаҭыӷь, Ақәасаб, Риҵа абнақәа рҿы иамоуп Кавказтәи абнацә. Ирацәоуп Ашьабысҭа, Абнаҳәа. XX ашәышықәса алагамҭаҿ иқәҵит Кавказтәи Домба. Иҭбааны ирылаҵәоуп Абга, Абгалаџ, Абгахәыҷы, Аашьышь, Ацыӷ (Ахәдашкәака, Ахәдаҩежь), Аԥшӡы; џьара-џьара иаҳпылоит Аԥслы, аҩада-амраҭашәаратә ахәҭаҿы - Европатәи Ацыӷцәышәшәы. Абнақәа рҿы иамоуп Амшә цәышәшәы, Алыџ, Абнацгәы. Иааигәаны ииасхьоу аамҭаз иҟан Кавказтәи Алышькьынтыргьы. Ирацәоуп Ажьа, Кавказтәи Аеш, Алтаитәи Аеш (Аклиматизациа зоуз), ацәылашьшь абнатә Амшә, ахәдаҩежь Аҳәынаԥ, Аҳәынаԥ хәхәа, ачықьтә, ашьацтә, аклиматизациа змоу Нутриа. Ирацәоуп Ахәылԥҵыс, Понттәи Ахьаԥарч, амгәашкәакәа Ахаԥыцшкәакәа, Ахаԥыцшкәакәа ду, уб. егь.

Аԥсаатәқәа рҟынтәи ашьхақәа рҿы иамоуп Кавказтәи Акаԥкаԥ, Кавказтәи Ашьхашәишәи, альпикатә Ақәаҷа, ирацәоуп Ачақәа, Абнакәты, Ацаблыкь, Акәата, Аҷныш, Аӡыцәа, Абжьобжьик, Абахәжәҵыс, Ауарбажә, Ахьажь, Ауарба, Агриф, Ажакьабаба, Аты, Аҟәараан, Аҵысӷра, уб. егь.

Аҳәазақәа рҟынтәи иаҳԥылоит Акаркалмышә, Амаҭенцәыш, Аӡырлашәаԥшь, Кавказтәи Амаҭаԥшь, аӡмахтә Акәыуа, уб. егь.

Амфибиқәа рҟынтәи: Аҽаҩрадаӷь, абнатә Адаӷь, Аҵладаӷь, Алахышьап, уб. егь.

Аӡиасқәеи аӡҭаҽырақәеи рҿы иҟоуп Акалмаҳа, Колхтәи Аҵареда, Колхтәи Аӷорџь, Мурҵа, Аԥашәԥсыӡ, Агамбузиа. Аӡиасқәак рҿы иалалоит амшын Еиқәа аҟынтәи Амлагәыр, Абарзал, Атлантикатә, Ақьоуқьад, Аҟәымӷԥсыӡ, уб. егь. Ирацәоуп амцқәа, Амариал, Абызкаҭаҳа, Адыӷаҷиа, уб. егь.

Аԥсны аҟны флореи фаунеи ахьчаразы иаԥҵоуп Риҵа, Гәдоуҭа, Миусера аҳәырԥсаррақәа.

Аҭоурых

Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы иԥсҭазаара ашьҭа археологиала ишьақәырӷәӷәоуп ҵаҟатәи апалеолит апериод аҟынтә. Ԥасатәи ашел апериод иатәуп Иашҭхәа агыларҭа, амрагыларатәи Гәымсҭа адольменқәа. Мацара мустиа аепоха Келашәыр, Ганахлеба, Очамчыра, Аҽгәара, даҽа анырхарақәак. Хыхьтәи апалеолит абаҟақәа иҭбааны ирылаҵәоуп Аԥсны аԥшаҳәатә зонаҿ. Мезолит, анеолит аан Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы инырхара ареал иҭбаахеит. Абри аамҭа аҟынтә иалагеит ауаҩы аагалыхтә иуранагӡара: адгьыл аус адулара, аԥстәы анҵара, акерамика аус адулара. Аизҳара аиуит матриархат. Енеолит, заатәи аџьазтә епохаҿ иашьаҭакхеит аџьазтә металургиа, аԥстәы анҵара, адгьыл аус адулара. Абри аамҭатәи абаҟақәа иԥшаауп Очамчыра аҟны, Азанҭа, Ешыра заатәи адольменқәа рыҟны. Аџьазтә культура иаагоуп Ешыра, Аҷандара, Ауадҳара адольменқәа рҿы иԥшаау амаҭәахәқәа рыла. Ҳера ҟалаанӡа II-I азқьышықәса аҵыхәтәантәи аџьазтә культура иахьатәи Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иреиҳаӡоу аҩаӡаранӡа инаӡеит, иҿиеит аихатә маҭәарқәа. Абри аамҭазы ари аган зынӡа иалан Колхтәи акультура ареалаҿ.

Антикатә епоха

Аганқәа Аԥсны аҟны:

1. Ашьхатә Аԥсны (еиҳарак Аԥсны)
2. Амшын аԥшаҳәатә Аԥсны (ажәытәтәи аладатәи Ҳениохети)
3. Аҩныҵҟатәи Ҳениохети (Санигети)
4. Џьиқети (ажәытәтәи аҩадатәи Ҳениохети)
5. Апсидиа (ажәытәтәи Корахети)
6. Мисимианети (ажәытәтәи Колаети)
7. Аԥсны, Егриси аԥшаҳәатә ган “Агәҭантәи ақыҭа”

Антикатә епоха алагамҭаз амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҿиеит Колхтәи аҳра, иарбану Аԥсны аҵакырадгьылгьы иалан. Ҳера ҟалаанӡа VI-V ашәышықәсақәа раан абратәи анырхарақәа ирышьаҭакны иҿиеит ажәытәтәи абырзентә аргылара ҿыцқәа: Диоскуриа, Триглит, Питиунт, уб. егь. Аизҳара аиуит ахәаахәҭра, аха аҭыԥантәи ауааԥсыра ихадоу рыуранагӡара акәын адгьыл аус адулара, аҟазара. Иҳараку аҩаӡараҿ игылан аиха аарыхра. Ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәсаан Колхтәи аҳра иԥсыҽхеит, ихыбгалеит. I-II ашәышықәсақәа раан иргәаладыршәоит Аԥсны абиԥараа: апсидаа, абазгаа. Апсидаа дрыхцәажәоит Плиниус аиҳабы (I ашә.), Плавиус Ариан (II ашә.) рыхьӡ иҳәоит апсидаа, абазгаа. Ихыбгалаз Колхтәи аҳра итәыитәит зны Понто аҳ Митридат VI, анаҩс Римтәи империа. Апсидаа, абазгаа активла иқәԥон римаа ирҿагыланы. I ашәышықәса аҵыхәтәаны еиҿкаахеит апсидаа, абазгаа, санигаа рхадарақәа. Урҭ рхадацәа римтәи аимпортиорцәа ишьақәдырӷәӷәон. III-IV ашәышықәсақәа раан иҿиеит Егриси аҳра, иарбану ахатә амчра аҵаҟа Колхтәи зегь иацны етднакылеит Аԥсны аҵакырадгьылгьы. Абри апериодаҿ Лазика аҳәаа иахьатәи Соҷи аҩадахьала иалсуан.

Абжьаратә ашәышықәсақәа

VI ашәышықәса алагамҭаз Егриси аҳраҿ, уи иалоу Аԥсны ахадара аҟны иалагеит афеодалтә аизыҟазаашьақәа реиҿкаара. Ашәышықәса зегь аҩныҵҟа амраҭашәаратә Қырҭтәыла иҟан Ирани Византиеи аимпериақәа рыбжьара аибашьра ацентрны. Аԥсны ауааԥсыра иқәԥон урҭ ирҿагыланы, зылҵшәагьы акәын абазгаа рықәгылара 550 шықәсазы. Византиа изалымшеит Егриси аҳра ахатә провинцианы иҟанаҵарц, цашьа амамызт уи авассалра иазнамырхар. VI ашәышықәса II абжа, VII ашәышықәса зегь раан Егриси аҳраҿ иӷәӷәахеит абазгаа рхадара. VIII ашәышықәсаан абазгаа ргегемониала иҿиеит аԥсуаа рхадара, зцентргьы Анаҟәаԥиаҿ иҟан. Уи арратә-аполитикатә аимадара еиҿнакааит Лазика аҟны Византиатәи, арабтә ампыҵакҩцәа ирҿагыланы. Леон I аимадара еиҿикааит амрагыларатәи Қырҭтәыла аҳ иҟны, изылҵшәангьы арабаа иаҵадырхеит, иқәырцеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟынтә. VIII ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа рхада Леон II амраҭашәаратә Қырҭтәыла аполитикатә акаҿ, аԥсуаа раҳраҿ еидикылеит. Ашәышықәса аҵыхәтәаны уи ихы дақәиҭтәхеит Византиа ахьыԥшымра аҟынтә, аҳ ититул иоуит. Абри актаҿ уи иара иабхәа, Хазарҭа Хакан дицхрааит. Аҳра аҵакырадгьыл еиҵыхын Никопсиа аҟынтә Ҷорохи аҟынӡа, амрагыларахьала Лихтәи ашь-хеибаркыра аҟынӡа. Аԥсуаа раҳра ауааԥсыра реиҳара, ақырҭцәа ракәын. Акрызҵазкуа ахәҭа аԥсуаа, Кавказтәи даҽа ауаа, аимшьҭрақәа ракәын. Аҳәынҭқарра, ауааԥсыра аиҳара ду рцәажәаратә бызшәа ақырҭуа акәын. Аҳратә аҳҭнықалақь Қәҭешь акәхеит.

IX-X ашәышықәсақәа раан Аԥсны еилоу Қырҭтәыла аҳра аилазаараҿ иалан саерисҭаво асахьала. Саерисҭаво ахаҿы игылан Шервашиӡераа рыжәла. XVI ашәышықәсаан Одишьи ахада Бедиан итәыитәит Цхумтәи саерисҭаво. Шервашиӡе ихадараҿ инхеит Анаҟәаԥиа аҩадахьала ишьҭоу аҵакырадгьыл, зцентргьы акәыз Лыхны. Шервашиӡе ихы Бедиани ивассалыс иԥхьаӡон. Уи ицәмаҷхеит аҵакырадгьылқәа аҩадахьалагьы. XIV-XV ашәышықәсақәа раан Аԥсны амшын аԥшаҳәатә апунктқәа рҿы иҿиеит Генуиа ахәаахәҭратә факториақәа.

Қырҭтәыла аҳра-ахадараны аидыҵра ашьҭахь, XVII ашәышықәса алагамҭаз иҽиеит Аԥсны ихьыԥшым ахадара, иарбану XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан аформалла Имерети аҳра иалан.

Аԥсны ахадара

XVII ашәышықәса алагамҭаҿ Аԥсны Одишьи аҟынтә ихьыԥшым ахадараны иҿиеит, ишиашоу Имерети аҳра авассалны иҟалеит. XVII ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан Османтәылаа иртәыртәит Аҟәа. Аԥсны ахадара аҽаланагалеит ақырҭуа аҳра-ахадарақәа аҩныҵҟатәи аибашьраҿ. Абри иалҵшәаны уи аҳәаақәа иарҭбааит зны аӡиас Аалӡга аҟынӡа, анаҩс Ингурынӡа.

XVII-XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Аԥсны ахадара акқәакны еихшан. Саӡен иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиасқәа Мзимҭеи Бзыԥи рыбжьара, Бзыҧ иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиас Бзыҧи Гәымсҭеи рыбжьара, Гума - аҵакырадгьыл Гәымсҭеи Кәыдрыи рыбжьара, Абжәа Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара, Самурзаҟано Аалӡгеи Ингури рыбжьара. Хазтәи акқәа рыбжьара имҩаԥысуан еснагьтәи аиҽагылара. Абри ахы ианархәон Османтәыла аимпериа, урҭ XVIII ашәышықәсаан идырҭбааит ампыҵакратә политика, атҟәацәа раахәара. Аԥсны ахадараҿ ишьакәгылаз аклас Аҭауад-Азнаурра акәын. Анхацәа еихшан х-гәыԥкны: Анхаҩы, Ахәыуҩы, Ахашәала.

1725-1728 шықәсазы иҟалеит ақәгыларақәа, заамҭазы иакәшеит Аҟәа абаа. 1733 шықәсазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла Османтәыла ар ажәлеит, Аԥсны, Гыртәыла ахәҭа ду еиларыжьит. 1757 шықәсазы Хресили аибашьраҿ аԥсуаа Османтәыла иаҿагыланы иқәԥон. Аибашьраҿ дҭахеит Самырзаҟан ахада Хутуниа Шервашиӡе. 1771 шықәсазы аԥсуаа Аҟәа ргеит, аха лассы Османтәыла еиҭа иархынҳәит. XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Зураб, Қелаш Шервашиӡераа ислам рыдыркылеит, Османтәыла аҟны аполитикатә аимадара шьҭарҵеит. Қелаш Шервашиӡе Рухи аибашьраҿ Имерети аҳра даҿагыланы дықәԥон, аха даҵахеит. Абри ашьҭахь Қелаш Шервашиӡе Урыстәыла аимпериа аҟны аимадара анагӡара дазҿлымҳан, аха 1808 шықәсазы дыршьит.

Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ

Аԥсны ахадара Урыстәыла анапаҟа иҟалеит 1810 шықәсазы, Гиорги Шервашиӡе Урыстәыла ацхыраараз данаҳәаз ашьҭахь. Убриҵәҟьа ашықәс аԥхын аурыс десант ацхыраарала Османтәыла аҟынтә ахы иақәиҭыитәит Аҟәа абаа. XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит имаҷу ааглыхра, ақьырмыти аҵла ахәархьгеи азауадқәа реизырҳара. 1832 шықәсазы Аҟәа иаатит аҳазалхырҭа, 1846 шықәсазы уи аӷбакыдгыларҭаны иҟалеит, 1847 шықәса аҟынтә ақалақь астатус аиуит. Иазҳаит ақыҭа-нхамҩа анагӡара, аекспорт. XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынтәи амшынтә аиҭаниаирала иамадахеит амшын Еиқәа аԥшаҳәатә ақалақьқәа. Иара убас, аимпериа аколониалтә, афеодалтә политика ауааԥсыра агәынамӡара рынаҭон. 1821, 1824, 1830, 1840-1841 ашықәсқәа раан аҭыԥ рыман ақәгыларақәагьы.

Крымтәи аибашьраан Аԥсны Османтәылаа иргеит, Урыстәыла цашьа амамызт аевакуациахь имцар Гыртәылаҟа, аха аибашьра ашьҭахь Аԥсны аҵакырадгьыл Урыстәыла иархынҳәит. 1864 шықәсазы Аԥсны ахадара иқәыххеит, уи анексиа азухеит Урыстәыла аимпериа ала. Аԥсны иҟалеит Аҟәа архәҭа асахьала. 1866 шықәсазы Аԥсны ауааԥсыра иқәгылеит. 1867 ашықәс аҟынтәи иалагеит амҳаџьырра, ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит рыԥсадгьыл. 1870 шықәса жьҭаарамзазы Аԥсны иқәыххеит анапаҵаҟа аҟазаара. Аимпериаҿ имҩаԥгаз даҽа реформақәак Аԥсны иакьымсӡеит. Урыстәылеи Османтәылеи рыбжьара 1877-78 ашықәсқәа раан аибашьра Аҟәа еиҭа иргеит Османтәылаа, еиларыжьит 1877 шықәса нанҳәамзаан, аибашьра амҩасраан, Османтәылахь ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа амҳаџьырра зықәшәаз ахырцеит. Аибашьра алгара ашьҭахь аимпериа аиҳабыра аԥсуаа аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы анхара азин рырымҭеит, убра аимпериа арратә, атәылауаҩратә маҵуҩцәа индырхеит. 1883 шықәсазы Аҟәа арратә аиҟәша иқәыххеит, иҿиеит Аҟәа аокруг Қәҭешьтәи агуберниа аҳәаақәа рҿы.

1890-тәи ашықәсқәа раан ибжьгахеит Новорасииск-Аҟәа-Баҭымтәи амҩа. Аԥсны аекономика еиҭа апримитивтә акустартә аҩаӡараҿ иҟан, аус ауан имаҷу ақыд хыга, аспирт, акьырхаҳә анаплакқәа. Имыҿиакәа инхон ақыҭа-нхамҩа, еиҳа аизҳара змаз хкын аҭыҭын аарыхра, Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ 5-тәи аҭыԥ излааннакылоз. 1901 ашықәсазы Аԥсны аус ауан 100 школк. 1903 шықәсазы Аԥсны иҿиеит РСДМП Баҭымтәи акомитет Аҟәатәи агәыԥ. 1904 шықәсазы Аԥсны ахәҭа Соҷа аокруг асахьала иалалеит амшын Еиқәа агуберниа аилазаараҿ. Агуберниа административтә ҳәаа Аҟәа аокруг аҟыны аӡиас Мзымҭаҿ ииасит. 1905 шықәсазы Аԥсны аҟны иҭбааны еиҵыҵит ареволиуциатә аиҭаҵра.

Аибашьра Аԥсны азы

1918 шықәсазы абольшевиктә револиуциа ҩынтә аҽазкра нагӡахеит. Актәи аҽазкраан аҭыԥ 16-21 жәабранмза иаман амшын Еиқәа афлот аӷбақәа рхархәарала. Аҩбатәи аҽазкра Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Георг Аҭарбеговы рхадарала инагӡахеит. Урҭ Аԥсны абольшевиктә напхгара ашьақәыргылара мызкыи-бжаки аҩныҵҟа, 1918 шықәса мшаԥымза 8 аҟынтә лаҵарамза 17 аҟынӡа инарыгӡеит. Уи аҟны Аԥсны абольшевикцәа рҟынтә Қырҭтәыла жәлартә гвардиа иарыцқьеит. 1918 шықәса рашәарамза 11 рзы анапы аҵаҩхеит аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла адемократиатә республика аиҳабыреи Аԥсны жәлартә хеилаки рыбжьара, иарбану ишьақәзырӷәӷәаз Аԥсны аҟазаара Қырҭтәыла анаԥаҿы иҭбаау автономиа азинла.

1918 шықәса рашәарамза-цәыббрамза аан Қырҭтәыла Аԥсны иахҟьаны аибашьра аман. Абольшевикцәеи Таматәи армиеи рыҟны иарбану Қырҭтәыла аиааирала иалгаз. 1918 шықәса ԥхынҷкәынмза аҟынтә 1919 шықәса лаҵарамза налакны имҩаԥысуан аибашьра Қырҭтәылеи Антон Деникин “Агвардиа шкәакәеи” рыбжьара. Қырҭтәыла адемократиатә Республика еилоу аҳра аҽалагалара иахҟьаны иақәшәеит агвардиа шкәакәа аҽырдадар. Аибашьра иалҵшәаны Қырҭтәыла иалшеит ахатә анапаҵаҟа иааннажьыр Аҟәа аокруг зегь, Соҷатәи аокруг хәҭакала (Гагра араион). Қырҭтәылеи Урыстәылеи рыбжьара аҳәаас ишьақәгылеит аӡиас Ԥсоу, иарбану иахьанӡа Де-иуре аҳәаа ауп абри ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара.

Аԥсны Автономтә асахьала инхеит Қырҭтәыла анапаҵаҟа. 1919 шықәса лаҵарамзаан иҿиеит Аԥсны аиҳабыра - комиссариат. Аиҳабыра ахантәаҩыс далыххеит Арзаҟан Емхәар. Аԥсны жәлартә хеилак ахаҿы дгылеит Уарлам Шеварднаӡе. Иԥсаххеит ахьӡқәа, Аҟәа аокруг иахьӡҵахеит Аԥсны, мацара аокруг араионқәа - Амазрқәа.

Қырҭтәыла Адемократиатә Республика

1918 шықәса цәыббрамза 13 рзы ишьҭыххаз “Қырҭтәыла амилаҭтә ахеилакаҿ амилаҭтә аиҵарақәа ахаҭарнакра иазкны” азакәан иашьашәаланы, аԥсуаа амилаҭтә аиҵара ахаҭарнакцәа рзы иазгәаҭаз 26 ҭыԥк аҟынтәи ирыман 3 ҭыԥк.

1918-21 ашықәсқәа раан Аԥсны Қырҭтәыла адемократиатә республика аилазаараҿ иалалеит автономиа астатусла. Ари ианыԥшит Қырҭтәыла адемократиатә республика аԥызҵаз аизара ала 1921 шықәса жәабранмза ишьҭыхыз Қырҭтәыла аконституциаҿ, иарбану изкьысуаз атәыла амилаҭтә-аҳәынҭқарратә аиҿкаашьа.

1921 шықәса жәабранмза 25 рзы асоветтә Урыстәыла ала Қырҭтәыла адемократиатә республика анексиа иахҟьаны Автономтә ганқәа ирызкны аԥҟаԥҵақәа аус рыдулара хазтәи азакәан асахьала алшара ыҟамкәа иҟалеит.

Аԥсны Қырҭтәыла иацны иҟалеит асоветтә еидгыла анапаҵаҟа.

Аԥсны ССР 1921-1931 ашықәсқәа

1921 шықәса жәабранмза 19 рзы Аԥсны IX армиа ҟаԥшь ақәлеит. Хәажәкырамза 4 рзы армиа ҟаԥшь Аҟәа иалалеит. Хәажәкырамза 6 рзы иҿиеит Аԥснытәи ревком Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Н. Акирҭаа реилазаарала. 1921 шықәса хәажәкырамза 26 рзы идкылахеит, хәажәкырамзы 31 рзы Москва адырра аиуит Аԥсны ССР аҿиара азы. Хәажәкырамза 21 рзы ари аӡбамҭа ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла аревком. Убриҵәҟьа ашықәсаз ԥхынҷкәынмза 16 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи ССР рыбжьара еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра. Иарбану иахәаԥшны Аԥсны, афактла, иалалеит Қырҭтәыла аилазаараҿ. Аԥсны ССР иаиуит Қырҭтәыла ССР ахаҭарнакратә органаҿ адепутатцәа ⅓ ралхра азин, Аԥсны ССР иазаанхеит ахатә акомиссариатқәа, адәахьтәи усқәа ркомиссариат ада. 1922 шықәса жәабранмзаан Аԥсны асоветтәра актәи аизара ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла ССР аҟны еиқәыршәаз аиқәышаҳаҭра. 1922 шықәса хәажәкырамзаан иаԥҵаз Кавказтәи РФСР Аԥсны алалеит, Қырҭтәыла ССР ахәҭа еиԥш. Асоветтә аидгыла 1924 ашықәстәи аконституциаҿ Аԥсны иазгәаҭахеит, Автономтә Республика еиԥш. 1925 шықәсазы ишьҭыххеит Аԥсны ССР аконституциа, Аԥсны ихьыԥшым ҳәынҭқарраны иахьазхаҵоу. Ари аконституциа амчрахь иаламлаӡеит. Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара иаӡбеит, аҵыхәтәанынӡа инанагарц иарбоу аконституциа апроект, аишьашәалараҿ иаанагарц Қырҭтәыла ССР, Кавказтәи асоциалисттә афедератәивтә асоветтә республикақәа рконституциақәа рыҟны. Аконституциа атекст, иарбану еилыргахаз Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара ала, ирыламырҵәахаӡеит. 1925 ашықәстәи аконституциа иахәаԥшны, Аԥсны ССР инхоз амилаҭқәа зегь рзы ирманшәалан рхатәы бызшәа ихақәиҭу аизырҳареи ахархәареи азин ахатә амилаҭтә-культуратә еиԥш, убас азеиԥш-ҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рҿы, Аԥсны ССР аҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рбызшәас иазхаҵан аурыс бызшәа. 1926 шықәса ԥхынгәымза 5 рзы идкылахеит Қырҭтәыла ССР аконституциа, иахьазгәаҭахаз, Аԥсны ССР аимадаратә аиқәышаҳаҭра амчла ишалоу Қырҭтәыла ССР, ишашьашәалоу еиԥш Кавказтәи РФСР аҟны аконституциа ишьақәырӷәӷәахеит 1927 шықәса мшаԥымза 23 рзы.

1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә статус, иаанхеит Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ, Аԥсны Автономтә Асоветтә Асоциалисттә Республика еиԥш.

Аԥсны ССР

1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә Республика астатус Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ. Аԥсны, Автономтә Республика азинтә ҭагылазаашьа еиԥш иазгәаҭахеит ССР аидгыла 1936 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1937 шықәса, Аԥсны ССР 1937 ашықәстәи аконституциақәа рҿы, анаҩс ССР аидгыла 1977 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1978 шықәса, Аԥсны ССР 1978 шықәса аконституциақәа рҿы.

1930-тәи ашықәсқәа раан Лавренти Бериа ила Кавказ анапхгара апериодаан имҩаԥысуан Аԥсны “ақырҭуатәра” аполитика. Уи иаиркит аԥсуа бызшәатә школқәа, арадиостанциақәа, аусура аҟынтә рхы иақәиҭыитәит аԥсуа арҵаҩцәа, иқырҭуаитәит аԥсуа нбан, Аԥсны ақыҭа рацәа атопоним, дацхраауан ақырҭцәа рнырхара Аԥсны аҟны.

1930 шықәсазы иаатит Аԥсны аган адырратә музеи. 1932 шықәсазы иаатит Аҟәа апедагогиатә институт. 1938 шықәсазы аусура иалагеит Тҟәарчал ахаҳәрацәа аҵхырҭа, Тҟәарчал аелектростанциа, иргылахеит Галтәи, Аҽгәаратәи, Мықәтәи Набакевтәи ачаитә фабрикақәа. 1938 шықәсазы иаатит Аҟәа-Қарҭ аихамҩа, иара убас Очамчыра-Кәазан аихамҩа. Аҩбатәи адунеитә аибашьраан, 1942 шықәса нанҳәамза-цәыббрамзаан ақәԥарақәа имҩаԥысуан Аԥсны аҩадахьала. Ахԥатәи ареихтә армиа аҽазнакит Кавкасиони ашь-хеибаркыра ахыҵра, Аԥсны алалара. Аинралцәа аамҭала иааныркылеит ақыҭа Ԥсҳәы. Германиа авиациа абомбақәа ақәнажьуан Аҟәа, даҽа ақалақьқәак. Уи ашьҭахь аизҳара аиуит акрыфаратә нхамҩа, иргылахеит ачаи, аҩы, ашәыр, аураш, аԥсыӡ азауадқәа. 1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи аизҳара аиуит атуризм.

1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит “Аԥсуатәра”, апозитивтә дискриминациатә политика. Акырӡа иазҳаит аԥсуаа рполитикатә анырра Автономтә Республикаҿ. Убри иамыхәаԥшыкәа, 1926 шықәса аҟынтә 1989 шықәсанӡа аԥсуаа рыхәҭаатә аилазаара Аԥсны аҟны имаҷхеит 27,8% аҟнытә 17,8% аҟынӡа. Аԥсуаа акырӡа ашьҭахь иаанхеит ақырҭцәа раасҭа аҵара аганахьала.

СССР аилабгара ашьҭахь

1991 шықәса хәажәкырамза 31 рзы ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны Қырҭтәыла аҵакырадгьыл зегь аҟны имҩаԥгахеит ихақәиҭу алхрақәа. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы иреиҳаӡоу ахеилак 1918 шықәса лаҵарамза 26-тәи Қырҭтәыла ахьыԥшымра акт иашьаҭакны ишьҭнахит адекларациа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра иазкны. Асоветтә аидгыла аҵакырадгьылаҿ Қырҭтәыла актәи ареспублика акәын, иарбану ирылазҳәаз ахьыԥшымра иазкны.

Абри еиҳарак иарӷәӷәеит Урыстәыла агрессиа. Абри агрессиа аанкылара, ауадаҩра алҵшьа аԥшаара иахықәкны, ақырҭуа аган акрызҵазкуа ацәхьаҵра ҟанаҵеит: 1991 шықәса ԥхынгәымза 9 рзы идкылахеит Аԥснытәи алхратә закәан ҿыц. Абри азакәан иашьашәаланы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиҳара иацәхьаҵит аиҵара:

• Ауааԥсыра 47% (ақырҭцәа) апарламентаҿ иқәыргылахеит 26 депутатк;
• 17% (аԥсуаа) - 28 депутатк;
• Егьырҭ (еиуеиҧшым аетникатә уааԥсыра) 11 депутатк;

Абриҵәҟьа азакәанла иҳәаақәҵахеит, Аԥсны иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩы аԥсуа дшыҟаларакәыз, дарбану изоуаз ҩ-хаҭыԥуаҩык - аӡәы ақырҭуа, аӡәы даҽа милаҭк аҟынтә; аминистрцәа рхеилак ахантәаҩыс даҭахон ақырҭуа.

Абри ацәхьаҵрақәа ирыхәамԥшыкәа, Аԥснытәи ССР анапхгаҩцәа изакәандоу нагӡамҭақәа нарыгӡон, ирыдыркылон антиконституциатә азинтә актқәа. Иалкааны иазгәаҭатәуп Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ақәҵара, иазшьашәалангьы, Аԥсны аҵакырадгьылаҿ аиуристтә амч змам, иқәху ҳәа иԥхьаӡахеит Қырҭтәыла азакәанқәа. Асепаратисттә ауранагӡара аҵыхәтәантәи аарԥшракәын 1992 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа, изшьашәалангьы иаҟәыххеит Аԥсны ССР 1978 ашықәстәи аконституциа аусура, ирҿыцхеит Аԥсны ССР 1925 ашықәстәи аконституциа.

Астатус

Аԥсны, Цхинвалтәи арегион иацны, Қырҭтәыла азакәанԥҵарала, ианашьоуп импыҵахалоу аҵакырадгьыл астатус.

Аиҳабыра, административтә аихшара

Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра

Иахьатәи Аԥсны Автономтә Республикоуп Қырҭтәыла аилазаараҿ, иарбану излоу Гагра, Гал, Гәылрыҧшь, Гәдоуҭа, Очамчыра, Аҟәа амуниципалитетқәа рҵакыра. 1993 ашықәс аҟынтә аҵакырадгьыл зегь (2008 ашықәсанӡа Кодортәи аҩхаа агырханы) асепаратисттә режим аконтроль аҵаҟа иҟоуп.

Адемографиа

1914 шықәса адыррақәа рыла Аԥсны ауааԥсыра 181382 уаҩык ыҟан, абрантәи ақырҭцәа аиҳарак ракәын (38,5%), аԥсуаа 25%, еиуеиҧшым азиатәи ауаа 11,1%, аурысцәа 9,9%, еиуеиҧшым европатәи ауаа 7,6%, аерманцәа 7,5%, ауриацәа 0,3%. 1918 ашықәсазы Аԥсны аетникатә аилазаара абасала иҟан: ақырҭцәа 42%, аԥсуаа 21,4%, аурысцәа 11,7%, аерманцәа 10,2%, даҽа ауааԥсырак 2,9%. 1926 ашықәстәи ауааԥсыра ашәҟәы рынҵарала Аԥсны ССР инхон 201016 уаҩык, абрантәи 71954 ақырҭуа, 51458 аԥсуаа, 25677 аерманцәа, 14045 абырзенцәа, 12533 аурысцәа.

Арелигиа

1855 ашықәсазы Аԥсны ахадара ишьақәгылан ақьырсианцәа реиԥш, убас аԥсылман ауааԥсыра рҟынтә.

Аблахкыгарҭақәа

Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа

Ақалақь Аҟәа:

• Баслаҭтәи ацҳа
• Диоскуриа абаа
• Келашәыртәи аҭӡы

Очамчыра амуниципалитет:

• Бедиатәи аберҭыԥ
• Елыртәи Гиорги ацқьа иуахәама
• Мықә аберҭыԥ

Гәдоуҭа амуниципалитет:

• Афон ҿыц Свимон Кананир иуахәама
• Афон ҿыц (Ибериа ашьха) аберҭыԥ
• Адольменқәа
• Бзыҧ абаа
• Лыхны акомплекс
• Лыхны ауахәама Абаҭаа
• Амбара х-уахәамакны иҟоу абазилика

Гагра амуниципалитет:

• Абаҭаа
• Гагра ауахәама абазиликатә
• Пицунда аберҭыԥ
• Ганҭиади абазилика

Гәылрыҧшь амуниципалитет:

• Дранда аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа

Алитература

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. საქართველოს სსრ, თბ., 1981. — გვ. 310.
• სონღულაშვილი ა. „აფხაზეთის პოლიტიკური სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1921-31 წწ)“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N12 გვ. 66-79 — თბილისი, „უნივერსალი“, 2014 ISSN 1512-3154

Азхьарԥшқәа

• მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, გამომცემლობა «განათლება», თბილისი, 1990
• მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, მეორე შევსებული გამოცემა, გამომცემლობა «მერიდიანი», თბილისი, 2012
• აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი
• აფხაზეთის ისტორიის უნიკალური საარქივო მასალები, ახალი ამბები, ისტორია, კონფლიქტის ისტორია
• აფხაზეთის კონფლიქტის ირგვლივ მიღებული საერთაშორისო დოკუმენტების სრული სია
• აფხაზეთის ისტორია
• აფხაზეთი
• ზურაბ პაპასქირი, ცრუ ისტორია (რეცენზია ოლეგ ბღაჟბას და სტანისლავ ლაკობას “აფხაზეთის ისტორიის” სახელმძღვანელოზე)